Obywatel Polak
Obywatel Polak, obywatelka Polka: co to znaczy? Krótki kurs narodowej świadomości
W I Rzeczpospolitej pojęcie „obywatel” oznaczało domownika, krajana, „swojego”. Jako określenie osoby korzystającej z pełni praw i swobód politycznych zostało oficjalnie użyte po raz pierwszy podczas Sejmu Czteroletniego (1788–92), w tym w uchwalonej przezeń konstytucji. Długo też było zarezerwowane wyłącznie dla szlachty, która zmonopolizowała politykę, gospodarkę i kulturę w dużo większym stopniu niż na zachodzie Europy, skutecznie sprowadzając chłopów do roli przedmiotów, a mieszczan zmuszając do ograniczenia się najwyżej do „obywatelskości” miejskiej.
Szlachecki monopol stał się jednym z powodów głębokiego kryzysu państwa polskiego i wręcz jego upadku pod koniec XVIII w. Próby reform nie zdały się na wiele. Konstytucja 3 maja, przyznając szlachcie rolę decydującą, zauważała jednak wykluczonych, w tym chłopów określanych jako „najliczniejsza w narodzie ludność”. Dla dużej części szlacheckiej elity „uobywatelnienie” klas niższych naruszało fundament państwa i akceptowalny obraz świata. Już w 1792 r. konstytucja została obalona, a trzy lata później przestała istnieć Rzeczpospolita, podzielona między Rosję Romanowów, Prusy Hohenzollernów i Austrię Habsburgów.
Ostatecznie po inkorporacji do Austrii w 1846 r. tzw. Wolnego Miasta Krakowa wszyscy mieszkańcy ziem dawnej Rzeczpospolitej stali się poddanymi jednej z trzech zaborczych dynastii. Formalne poddaństwo, służba w zaborczych armiach, używanie marek, rubli czy koron nie oznaczały jeszcze, że wszyscy w podobnym stopniu czuli się obywatelami danego państwa, chociaż każde z nich dysponowało odpowiednimi instrumentami: sądownictwem, szkolnictwem, wojskiem etc. Odgórny stopniowy demontaż systemu stanowego, jak np. uwłaszczenie chłopów, uderzał przede wszystkim w szlachtę, co zwiększało udział w polityce czy gospodarce grup dotychczas wykluczonych i wpływało na ich pozytywny stosunek do zaborczego państwa i jego monarchy.