Rozmowa z Jerzym Stępniem o tajnikach pracy sędziego

Marek Ostrowski: – Czy sędzia Igor Tuleya miał prawo surowo oceniać działanie CBA? Jerzy Stępień: – Sędzia ma obowiązek ocenić, czy dowody zostały zdobyte w sposób właściwy. Kodeks i bogate orzecznictwo określają, jakie dowody trzeba zdyskredytować. Na przykład kiedy świadek nie miał swobody wyrażenia tego, co chce powiedzieć. Czy wrzawa po tym wyroku będzie dla innych sędziów przestrogą czy zachętą? Mam nadzieję, że zachętą, by byli takimi, którzy nie kłaniają się okolicznościom. Że pojawi się więcej sędziów odważnych. System do samodzielności i odwagi nie zachęca. Bardzo rozbudowany, hierarchiczny system polskiego sądownictwa w naturalny sposób skłania ludzi na dole hierarchii do jak najszybszego awansu. Alexis de Tocqueville pisał, że najgorszą rzeczą dla ustroju jest sędzia, który chce awansować. Trzeba robić wszystko, by szczebli awansowych było jak najmniej, a najlepiej, by sędzia nigdy nie awansował, tylko raz był powołany na jedno stanowisko. Czemu to awansowanie ma być takie złe? Bo wtedy sędziowie funkcjonują w ramach paradygmatu urzędniczego. Powiedziałem to na pewnej konferencji i sędziowie się obruszyli: – Nie czujemy się urzędnikami! Mogą się nie czuć, ale struktura uwikłanie to im narzuca. Teraz wprowadzono oceny okresowe, przecież to instytucja typowa i charakterystyczna dla urzędnika służby cywilnej. Bada się, czy oceniany nada się do następnych awansów. Sędziowie ciągle myślą o awansach. Kiedy będę awansować? Ano wtedy, kiedy orzeczenia będą akceptowane wyżej. To hamuje odwagę. Dlaczego ów Tuleya jest taki świetny? Bo nie chciał awansować! Nie pchał się, czekał na awans kilka lat. A jak już trafił, gdzie jest, to powierzano mu najcięższe sprawy. A urzędnik nie będzie szafarzem sprawiedliwości? Właśnie. Kieruje się innymi kryteriami. Znam taką historię: pewien aplikant adwokacki i asesor dobrze się znali. Aplikant przyszedł na sprawę jako obrońca oskarżonego. Asesor wydał wyrok skazujący, ale ku zdumieniu aplikanta mówi mu po sprawie: przekonałeś mnie, on jest niewinny. To dlaczego go skazałeś? – pyta aplikant. – Gdybym go uniewinnił, prokuratura zaskarżyłaby wyrok i druga instancja na pewno by wyrok uchyliła do ponownego rozpoznania. A tak wy zaskarżycie i druga instancja go uniewinni. – Jaka różnica? – Ja nie będę miał uchylonego wyroku – mówi asesor. Otóż liczba uchyleń najbardziej obciąża sędziego przy ewentualnych awansach. Piszą w opinii: nie potrafił przeprowadzić postępowania odpowiednio, wyjaśnić okoliczności itd. Pół biedy czy wyrok jest sprawiedliwy, czy nie. Kryterium najważniejsze: czy wszystkie zasady sztuki zostały zachowane? Człowiek w tym wszystkim mniej się liczy. Minister nie powinien oceniać wyroków? Niedopuszczalne, by minister oceniał zachowania sędziów. Sprzeczne z podziałem władz? Minister nie jest nadzorcą sędziów. Sędziowie są niezawiśli, ale trzeba im tworzyć warunki dla niezawisłości. Przecież to tylko ludzie, mają ograniczoną odporność na ciosy. Ocena ministra, że „sędzia poszedł za daleko”, jest niedopuszczalna. Od ganienia sędziego są sądy dyscyplinarne. Warunkiem niezawisłości jest też pozycja materialna. To skandal, że sędziowie zarabiają tyle co prokuratorzy, powinni zarabiać więcej od nich. Wynagrodzenie to wyraźny sygnał dla społeczeństwa, kto jest w hierarchii ważniejszy. Przyjrzyjmy się całemu modelowi postępowania sądowego. W czasach komunistycznych hierarchia była taka: na szczycie służby specjalne, później prokurator, a na końcu sędzia. Dodatek na końcu taśmy produkcyjnej, od niego najmniej zależało, bo wszystko się skupiało na początkowym etapie śledztwa. W wielu krajach rząd stara się wpłynąć na wyroki, a przynajmniej na „politykę karania”. Jak to słyszę, ciarki chodzą mi po plecach, już widzę ministra czy prokuratora generalnego wydającego instrukcje: za takie czyny łagodniej karać, za inne surowiej. Nawet wytyczne wymiaru sprawiedliwości, które wydawał Sąd Najwyższy, zostały słusznie odrzucone na początku lat 90. Łapówki są zawsze groźne, tak jak wypadki drogowe, zabójstwa, gwałty. Czy w jednych okresach są groźne, a w innych nie? Znam opinie, według których minister sprawiedliwości powinien być prokuratorem generalnym, by mieć większy wpływ na politykę karania. Ale po co? Kodeks nie wystarczy? Chciałby pan podnieść autorytet sędziów w społeczeństwie. A nie cieszą się oni dobrą sławą. Opinię publiczną co pewien czas alarmują wyroki absurdalne, bezduszne. Sędzia tłumaczy, że „nie mógł inaczej”, ale ma przecież całe instrumentarium prawne: zasady słuszności, dobrych obyczajów, interesu publicznego, a przede wszystkim konstytucję i jej normy. Prof. Marek Safjan powiedział, że dopóki nie znalazł się w Trybunale Konstytucyjnym, to nie widział żadnych problemów konstytucyjnych w prawie cywilnym. I tak jak Marek Safjan myśli 99 proc. polskich sędziów. Ta konstytucja gdzieś tam jest, jakiś Trrajaybunał w Strasburgu istnieje, ale nasza chata z kraja. My mamy swoje kodeksy i się nie wychylamy. Chociaż prawo daje sędziemu możliwość bezpośredniego stosowania konstytucji. Każdy przepis musi być odczytywany w kontekście konstytucji. Sędzia dobrze przygotowany do swej roli ma w Polsce dużą swobodę orzekania. Może orzekać zgodnie ze swoim sumieniem pod warunkiem, że będzie chciał, że będzie odważniejszy, że będzie miał większą wyobraźnię prawniczą. Skąd się bierze oportunizm sędziowski? Całe nasze sądownictwo wpisuje się w tradycję odziedziczoną z państw zaborczych, które były państwami absolutystycznymi. Wydawano kodeksy, jak Kodeks Napoleona, które miały regulować drobiazgowo wszystkie możliwe zagadnienia społeczne i prawne. Jak się ma taki kodeks, czy potrzebni są mądrzy sędziowie? Nie. Na sędziów powoływano młodych ludzi, których uczono techniki stosowania przepisów; nie chciano od nich wiedzy ani mądrości życiowej. Nawet w 20-leciu międzywojennym nie wyzwoliliśmy się od tego, a okres PRL oczywiście sprzyjał takiej tradycji. W latach 60. tak rozbudowali prawo administracyjne, żeby władze związać. Czasem decyzja administracyjna ma jedno zdanie, poprzedzona jest odwołaniem się do kilkudziesięciu przepisów jako podstawy prawnej. Trudno wyrwać się z tego kokonu tradycji, uwikłań, coraz bardziej szczegółowych, a nie najlepszych ustaw i świadomości, że najważniejszą rzeczą jest, żebym był formalnie w porządku, bo dzięki temu zrobię karierę. Ani uniwersytet, ani zwierzchnicy nie popychają sędziego w kierunku poszukiwania słuszności. Popychają go w kierunku formalistycznego wypełniania zasad sztuki sędziowskiej: żeby poprawnie sporządzić protokół, wyjaśniamy najbardziej drobiazgową drobną sprzeczność, powołujemy setki świadków itd. Sędzia musiałby mieć większą swobodę oceny… I mieć charyzmę. To musi być ktoś bardzo dobrze wykształc