Duch wojny krąży nad Europą

Mistrz Czechow uczył, że jeśli w pierwszym akcie sztuki teatralnej widzimy strzelbę zawieszoną na ścianie, to w ostatnim strzelba wypali. Taka jest logika spektaklu i taka może być logika masowej psychologii. Jeśli ludzie rozmawiają o wojnie, to wojna może w końcu wybuchnąć. Grunt jest przygotowany. Nie chcę krakać, ale przesądzony już w referendum Brexit może być jednym więcej nabojem do strzelby Czechowa. Na wokandzie europejskiej staje sprawa wyrównywania rachunków między narodami, które czują się – tak jak połowa głosujących Brytyjczyków – ofiarami polityki prowadzonej w ramach „projektu Europa”. Entuzjastyczne przyjęcie Brexitu przez nacjonalistyczną prawicę zapowiada zaostrzenie konfliktów w Europie. W tym i w Polsce. Jeśli nie uda się ich rozstrzygnąć drogą pokojową, któryś z radykałów może rzucić hasło wojny. Kto wie, czy rozemocjonowane społeczeństwo, narzekające na liderów i elity, nie ulegnie wtedy diabelskiej wojennej pokusie. Już ponad rok temu reporter „New York Timesa” pisał w korespondencji z Polski, że w polskich dyskusjach coraz częściej pojawia się temat wojny. Tworzą się kolejne grupy rekonstrukcji historycznej odtwarzające sceny wojenne, przybywa chętnych do zakupu broni na własny użytek i do wstąpienia do grup paramilitarnych. Wszystko przez Putina. Fikcyjny scenariusz By się przekonać, jak nerwowo reaguje wschodnia Europa na obecną agresywną politykę Rosji – pisał Rick Lyman w korespondencji z Kalisza – wystarczy się wybrać na ćwiczenia tutejszego Związku Strzeleckiego. Odkąd Rosja zaanektowała Krym i wsparła separatystów ukraińskich, do Związku zgłaszają się nowi ochotnicy, młodzi mężczyźni i kobiety, chłopcy i dziewczęta. Składają ślubowanie, że będą bronić Polski, a potem w zwartym szyku maszerują ulicami. Jeden z członków kaliskiego oddziału mówi amerykańskiemu dziennikarzowi, że Putin na Ukrainie nie poprzestanie. A skoro na taki scenariusz szykują się kraje bałtyckie, to i Polska powinna. Dlatego się zapisał do Związku Strzeleckiego. W Polsce działa już około stu takich organizacji strzeleckich. Także eksperci polscy i zachodni podejmują temat wojenny. Inny rozmówca Lymana, szef Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych Marcin Zaborowski, stwierdza, że strach przed Rosją zaczyna mieć destrukcyjny wpływ na życie codzienne zwykłych Polaków: sąsiedzi i fryzjerzy pytają, czy będzie wojna? Z kolei dziennik „Polska The Times” pod koniec maja wydrukował wywiad Agatona Kozińskiego z analitykiem brytyjskim, emerytowanym gen. Richardem Shirreffem, byłym zastępcą naczelnego dowódcy NATO w Europie. Brytyjczyk stawia tezę, że w przyszłym roku wybuchnie wojna Rosji z Sojuszem Północnoatlantyckim. Shirreff idzie podobnym tropem myślowym co nastolatek z Kalisza. Ale zastrzega się, że jego intencją jest uświadomienie niebezpieczeństwa, a scenariusz, jaki kreśli, jest całkowicie fikcyjny. Nie przeszkadza mu to jednak wymienić konkretnego państwa – Łotwy, jako przykładu, gdzie by ta wojna mogła się zacząć. A czy gdyby wybuchła, Europa zdoła się obronić? Nie wiadomo, bo zdaniem generała europejskie zdolności obronne ciągle maleją, cały nasz kontynent jest zależny tak naprawdę od potencjału militarnego Amerykanów. Do tego dochodzi polityka; przywódców i wyborców europejskich trzeba przekonać, że obrona Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec czy Hiszpanii zaczyna się na granicy Polski i krajów bałtyckich: „Dopiero jeśli wszyscy będą myśleli w tych kategoriach, nikt nie odważy się rozpocząć wojny”. A teraz dwa „wojenne” głosy na polskiej prawicy. Dariusz Gawin z „Teologii Politycznej” w wywiadzie dla miesięcznika „Znak”: „Europa podświadomie oczekuje najgorszego – kryzys podzielił Europę i prowadzi do radykalizacji nastrojów”. Natomiast dziennikarz tygodnika „Do Rzeczy” Cezary Gmyz idzie na całość. W tekście, napisanym, kiedy w Polsce rządziła znienawidzona przez prawicę koalicja PO-PSL, Gmyz zaznacza, że woli się nie karmić złudzeniami. Jakie to złudzenia? Że wojna wywołana przez Rosję się nie zdarzy; że nawet jeśliby się zdarzyła, to NATO wcale nie musi nam pomóc, i że nasza armia nas obroni. Zdaniem Gmyza polska armia jest słaba i skorumpowana, więc nie wiadomo, czy można na nią liczyć. Wyprzedzając pomysły lansowane przez obecny rząd Polski, autor stawia na propagowanie strzelectwa i szeroki dostęp do broni. Proponuje także rozpocząć dyskusję o polskim potencjale atomowym, na przykład o zakupie okrętów podwodnych zdolnych do przewożenia głowic jądrowych. Im więcej takich wypowiedzi, tym bardziej ludzie oswajają się z widmem, z dopuszczalnością, wojny. Duch czasu zaczyna być wojenny, wojna przestaje być czymś, co nie miało się powtórzyć „nigdy więcej”. Czekaniu na jakąś wojnę sprzyjają trzy główne czynniki: niepokój społeczeństw europejskich na tle kłopotów Unii Europejskiej z falą kryzysów w Europie; oswajanie wojny w kulturze masowej oraz amnezja historyczna. Sytuację zaogniają rosyjskie prowokacje militarne, wojna na Bliskim Wschodzie, ataki dżihadystów w mateczniku Europy, rosnące wpływy skrajnej prawicy. Kropla drąży skałę  Wielu ludzi odczytuje w tym znaki czasu. Przestają wierzyć w demokrację i elity polityczne, nie widzą nadziei, że sytuacja ekonomiczna i społeczna się poprawi. Niektórzy w desperacji machają ręką: lepsze „przesilenie” niż życie w ciągłym strachu przed przyszłością. Na te emocje przywódcy polityczni nie mają dobrej odpowiedzi. A wielu też dolewa oliwy do ognia. Tuż przed szczytem NATO w Warszawie prezydent Duda wyraził zgodę – bez konsultacji z opozycją – na wysłanie polskiej misji rozpoznawczo-szkoleniowej na Bliski Wschód. Szef resortu obrony zapowiedział stworzenie wielotysięcznej terytorialnej gwardii narodowej. MON coraz ściślej współpracuje z organizacjami paramilitarnymi. Wielu Polaków może to rozumieć jako przygotowania do jakiejś wojny z naszym udziałem. Problem nie w tym, że rządzący chcą wzmacniać armię i potencjał obronny. Wątpliwości budzi co innego. Po pierwsze, brak spójnej i jasnej informacji adresowanej do społeczeństwa, czemu ma to służyć. Po drugie, odczuwalna przychylność obozu władzy dla przedstawiania wojny, żołnierzy i żołnierki jako czegoś atrakcyjnego. Przykładem może być spot reklamujący wielkie natowskie ćwiczenia Anaconda. Mało tego, nasza kultura masowa pełna jest filmów i seriali wojennych. Od lat rozwija się kult powstańców warszawskich, oddających młode, niespełnione życie za Ojczyznę. Po wygranych przez prawicę zeszłorocznych wyborach media z nią związane szerzą bezkrytycznie kult żołnierzy wyklętych, walczących z komunizmem po 1945 r. I znów rzecz nie w tym, że takie rzeczy powstają, tylko w tym, że młode pokolenie nabiera przekonania, że wojna jest fajna, szlachetna, patetyczna. W ten sposób wojenna kropla drąży skałę. W Polsce pacyfizm nie jest tak silny jak w Europie Zachodniej. Mało kto protestuje przeciwko podnoszeniu wydatków na obronę, rozbudowie sił zbrojnych, wysyłaniu żołnierzy na misje zagraniczne. Na zachodzie Europy pacyfizm ma większe wzięcie. Przykładem wśród polityków pierwszej linii może być obecny lider brytyjskiej Partii Pracy Jeremy Corbyn. Postulował (przed objęciem funkcji) zezłomowanie brytyjskich okrętów atomowych, wyjście Wielkiej Brytanii z NATO i dogadanie się z Putinem. Dogadywać się z Putinem chce także Donald Trump. Dziś na Zachodzie nie ma jednak liczących się liderów politycznych, którzy zgłaszaliby roszczenia terytorialne i grozili wojną w razie ich niespełnienia czy uznawali wojnę za metodę rozstrzygania sporów międzynarodowych. Nie ma w głównym nurcie polityki europejskiej przywódców atakujących demokrację, prawa człowieka, wolności obywatelskie, gospodarkę rynkową, prawo międzynarodowe i jego instytucje. W tym sensie obywatele demokracji zachodnich czują się wciąż dość bezpieczni. Ich wiarą, że po upadku bloku radzieckiego wojna nie wchodzi w grę, zachwiała jednak obecna polityka Kremla. Putin sprawił, że wojenna kropla zaczyna drążyć skałę pacyfizmu także na Zachodzie. O zgodzie na militaryzację społeczeństw demokratycznych do niedawna nie mogło być tam mowy, ale po Krymie, ekspedycji rosyjskiej w Syrii i atakach dżihadystów nastroje i tam są kiepskie. „Zachód się rozpada”, mówi prof. Norman Davies dziennikarzom „Kultury Liberalnej”: strefę euro od rozpadu dzieli kilka kroków, re