Dlaczego wygrywają demagodzy i manipulanci

Zaciągnęło się, proszę państwa. Jak diabli. I to chyba na dłużej. Gdzie nie spojrzeć, podnosi się populistyczna fala zalewająca zachodnie demokracje. Stare i młode. Bogate i biedne. Pierwsza – jeszcze w końcu lat 90. – padła Rosja. Po Rosji – Białoruś i Włochy. Później – Austria i Ukraina. Po Ukrainie – Słowacja, Węgry, Turcja. Potem Grecja, czemu trudno się dziwić. I Polska – co wielu zaskoczyło. Austria i Włochy zostały odzyskane, ale znów się chwieją. Podobnie jak Francja, Holandia, USA, Anglia i Czechy. Jakoś się trzymają Niemcy i Skandynawia, ale i tam fala rośnie. Dobrze to nie wygląda. Zwłaszcza z punktu widzenia tych, którzy są dumni z tego, jak nasz świat dotąd wyglądał, bo go współtworzyli lub dobrze się w nim czuli. Sądząc po sytuacji dzisiejszej, pod ładnie wyglądającą powierzchnią, coś złego, a niezauważonego, musiało się dziać od dawna. Fakt, że to, co działo się pod powierzchnią, tak wielu mądrym ludziom tak długo umykało, niestety, kwestionuje ich mądrość. Trudno to przyznać, ale trzeba. W każdym kraju wygląda to inaczej. W Anglii populizm jest secesjonistyczny. We Francji – islamofobiczny. W Ameryce – izolacjonistyczny. W Polsce – tradycjonalistyczny. W Austrii – ksenofobiczny. Na Węgrzech – nacjonalistyczny. W Grecji – antyrynkowy. W Hiszpanii – antypartyjny. Wszędzie populistyczne wątki jakoś się przeplatają, ale jeden napędza dynamikę, a inne go wspomagają. Różnice wynikają z tradycji i słabości lokalnych elit. Bezlik odmian populizmu łączą liczne cechy wspólne. Po pierwsze, antyelitarność lub antyestablishmentowość. Populiści zawsze twierdzą, że elity (lub elity władzy – czyli establishment) zdradziły społeczeństwo (wyborców, naród, prostych ludzi) i dbają tylko o swoje interesy. Nawet rządząc, przemawiają w imieniu prostych ludzi przeciw możnym, bogatym, uprzywilejowanym. „Przywileje” to kluczowe słowo ich retoryki. Wymiana elity to podstawowy postulat. Po drugie, populiści odrzucają obowiązujący porządek (prawo, instytucje), bo uważają, że służy on elitom, które go stworzyły. Na drodze do mglistego „dobrego porządku” zwykle akceptują „chwilowy nieporządek” – prawny, gospodarczy, instytucjonalny – „przejściowo” kontrolowany przez władzę silnej ręki. Jest to ręka otoczonego kultem zbawcy, wodza, prezesa. Po trzecie, populiści odrzucają dorobek poprzednich elit – ich wiedzę, argumenty, pewniki. W formie radykalnej – palą książki. W łagodnej – postponują ich treść i autorów, arbitralnie ustanawiając nowe autorytety. Miejsce wiedzy w ich dyskursie zajmują tezy oparte nie na dowodach lub ugruntowanych poglądach, ale na sile wyrażanych przekonań. Po czwarte, atomową bronią populizmu jest uwolniona z pęt racjonalności retoryczna ekspresja, która stwierdza, co chce, i niczego nie dowodzi. Zamiast potwierdzonych statystycznie dowodów wystarczą anegdoty. Jeśli minister lub związkowiec ukradnie, to znaczy, że politycy lub związkowcy kradną. Gdy uchodźca zgwałci, to dowód, że uchodźcy gwałcą. Po piąte, populistyczne recepty obiecują zastąpienie realnego, ułomnego świata światem idealnym. Stworzenie raju na ziemi jest proste. Starczy usunąć zakałę lub oddać władzę dobrze wiadomo komu, by wszystko rozkwitło. Po szóste, w populistycznej narracji zawsze są jacyś „oni” – wróg, który wszystko psuje. To może być uchodźca, Żyd, homo sovieticus, kapitalista, roszczeniowy pracownik (związkowiec), globalny finansista, lewak, gnuśny chłop, spekulant, Niemiec, Rosjanin, kosmopolita, muzułmanin, państwo (zbyt silne lub słabe), partie, komuchy, agenci – zależnie od warunków i ideologicznych skłonności. Wróg jest spersonalizowany – ma imiona, nazwiska i adresy, pod które przychodzą agenci, gdy populiści zdobywają władzę. Po siódme, populizm przekracza tradycyjne ideologiczne podziały. Podobnie jak powstania, terroryzm i spiski, może być prawicowy, lewicowy, liberalny, narodowy, konserwatywny lub socjalistyczny – zależnie od tego, co zdaniem populisty populus (lud) chce usłyszeć. Może też wedle potrzeb lub skłonności łączyć ideologiczne klocki, tworząc logicznie niemożliwe hybrydy – narodowy liberalizm (Kukiz’15), socjalistyczny konserwatyzm (PiS), liberalny socjalizm (Wałęsa), narodowy socjalizm (wiadomo) itp. Po ósme, kluczem do populistycznej wizji świata jest wola. Nie możliwości, współzależności, realia. Populista wyraża marzenia, intencje, aspiracje. Mają się one spełnić mocą jego intencji i swojej (zdaniem populisty) słuszności. Jedne „prawa fizyki” (ekonomii, logiki, arytmetyki, historii) zostają unieważnione, a inne są absolutyzowane. Drzewa mogą rosnąć korzeniami do góry lub wcale nie rosnąć – „tak ma być”. Po dziewiąte, populizm jest stopniowalny. Może częściowo uwzględniać rozmaite realia i normy (jak u Kaczyńskiego), bujać w odległych kosmosach (jak u Korwin-Mikkego lub Macierewicza) lub być tylko narzędziem zdobywania poparcia przez polityków z grubsza głównego nurtu (jak u Millera i Tuska). Ale każdy populista (także umiarkowany) składa obietnice, które są nie do spełnienia, i maluje wizje odbiegające od rzeczywistości („Polska w ruinie”, „zielona wyspa”). Po dziesiąte, populistyczna polityka zawsze jest gorąca, a jej temperatura rośnie. Gniew, lęk lub zapał, które napędzają populizm, mogą być różnie wyrażane, ale zawsze emocje górują nad logiką i rachunkami. Spirala populizacji sprawia, że formacje polityczne zarażają się i licytują populistycznymi radykalizmami, podnosząc temperaturę, w miarę jak społeczeństwo przyzwyczaja się do nieracjonalnych narracji. Po jedenaste, populizm nie umie się sam zatrzymać. Klasyczne formacje mają wyznaczane przez procedury i realia limity. Populizm się samonapędza i nie ma hamulca bezpieczeństwa. Z powodu jego nieracjonalnej natury niewiele mu się udaje (choć początkowo często odnosi sukcesy, naprawiając błędy poprzedników), więc musi się radykalizować, a jednocześnie się demoralizuje, bo nie uznaje wypracowanych przez pokolenia procedur. Po dwunaste, umiarkowany opozycyjny populizm może prowadzić do przywracania aksjologicznego ładu, gdy demokratyczna polityka staje się zbyt cyniczna, a elity zbyt samolubne, ale skutkiem populistycznych rządów jest dewastacja idei, którym miały służyć, oraz szkody wyrządzone tym, w imieniu i obronie których przemawiał i obiecywał działać. Ten opis zapewne coś państwu przypomina. Ale Jarosław Kaczyński nie jest pierwszym populistą, którego obserwujecie na co dzień. Pewnie teraz przypomina się państwu Andrzej Lepper. Słusznie. Bo należał do klasyki gatunku. Podobnie jak Lech Wałęsa (100 milionów), Jan Maria Rokita (IV RP), a nawet w pewnym sensie Leszek Balcerowicz (rynek załatwi wszystko). Te ostatnie przykłady pewnie państwa bulwersują. Niesłusznie. Nie obrażam Wałęsy, Rokity i Balcerowicza, nazywając ich populistami. Nie uważam, żeby populizm sam w sobie był zły, ani żeby sami w sobie byli źli populiści. Populizm nie jest zły, ani dobry. W biologii demokracji jest tym, czym gorączka jest w biologii ssaków. Populizm nie jest chorobą demokracji. Jest objawem choroby. Stosunkowo łagodnym mechanizmem obronnym. Bo w demokracji populizm pełni z grubsza tę funkcję, którą w przeddemokratycznych systemach pełniły powstania i rewolucje. Próbuje radykalnie zmienić stan rzeczy, który dla dużej części społeczeństwa jest nie do przyjęcia. Chorobą powodującą populizm jest deficyt demokratyczny objawiający się niewrażliwością klasy politycznej na społeczne frustracje. Jeśli widząc podnoszenie się fali niezadowolenia, elity w porę wyciągają odpowiednie wnioski z własnych błędów, organizm polityczny wraca do równowagi. Jeśli trwają w błędzie, gorączka najpierw rośnie, a potem wybucha, ogarnia społeczeństwo i zaczyna się polityczna maligna. Na tym etapie jest teraz duża część Zachodu. Nie jest przypadkiem, że różne wysoko rozwinięte społeczeństwa zaczęły podejmować różne (zależnie od lokalnej specyfiki) pozornie absurdalne polityczne decyzje. Można to przypisywać zbiegowi okoliczności, plamom na Słońcu lub czarom (opłacanym przez Rosję czy Chiny?), ale póki wolno, warto spróbować ten proces zrozumieć. „Populizm nie jest nie do uniknięcia ani nie do zatrzymania” – pisze w najnowszym „Foreign Affairs” Pierpaolo Barbieri, podsumowując dopełniający się upadek populizmu w Ameryce Łacińskiej. „Walka z nim wymaga jednak uczciwości i samoświadomości elit, których zadaniem jest stanie na straży wartości publicznych, a nie tylko obrona własnych pozycji. Niezdolność do sprostania temu wyzwaniu przyniosła Ameryce Łacińskiej dekadę przywódców, którzy byli zbyt zapalczywi, by podporządkować się (i swoich skorumpowanych przyjaciół) władzy instytucji. Społeczeństwa najwyżej rozwinięte powinny o tym pamiętać, stając teraz przed podobnym wyzwaniem”. Populiści są w demokratycznych społeczeństwach zawsze. Jak groźne bakterie zawsze są w organizmie, a potencjalni rewolucjoniści, spiskowcy, zamachowcy, powstańcy etc. w społeczeństwach niedemokratycznych. Populistyczna bakteria siedzi też pewnie w każdym polityku. Ale nie mają znaczenia, póki system jest sprawny. Wiatru dostają, gdy system robi błędy, trwa w nich, słabnie i się delegitymizuje. Delegitymizacja uruchamia populizm, a populizm napędza delegitymizację, czyli przekonanie wyborców, że system jest do bani, a władza służy sobie kosztem innych. To dotknęło Zachód. W obliczu delegitymizacji niezdolne do autokorekty elity sięgają po populizm. A zachodnie elity od dawna miały małe pole manewru. Neoliberalna hegemonia strzeżona przez MFW, WTO, Unię Europejską i rynki, tylko najsilniejszym (jak Niemcy i USA) zostawiała trochę swobody. Niezadowolenie społeczeństw powodowane wymuszaną przez hegemonię życiową niepewnością rosło, hegemonia wymuszała dokręcanie śruby. Korekta zdawała się niemożliwa, politycy mogli więc rywalizować głównie obrazami winnych, wrogów, zagrożeń. Ten stan Benjamin Barber nazwał „imperium strachu”. Zachodnie elity nie bardzo mogły zarządzać swoimi krajami, więc zarządzały strachami. Mógł to być strach przed terrorystami (USA), Polakami (Anglia), Kaczyńskim (PO), Tuskiem i Putinem (PiS) etc. W Polsce zarządzanie strachami wprowadził do politycznego centrum obóz IV RP. Połączył on PO z PiS i zniszczył Unię Wolności – ostatnią (może po