Jak protestować w czasach marnych

Kiedy w warszawskim szpitalu umierał Piotr Szczęsny, który spłonął – jak pisał – byśmy się przebudzili do ratowania Polski, biskup polowy gen. dr Józef Guzdek przywoływał Zbigniewa Herberta, przestrzegając oficerów Sztabu Generalnego przed „epidemią instynktu samozachowawczego” i „przyspieszonymi kursami padania na kolana”. „Trzeba mieć odwagę, jeśli przyjdzie taka godzina, aby powiedzieć wielkie tak albo wielkie nie” – apelował biskup jak mało kto znający sytuację w armii. A Piotr Szczęsny w rozrzuconym przed samospaleniem liście pisał: „mam nadzieję, że moja śmierć wstrząśnie sumieniami wielu osób, że społeczeństwo się obudzi i że nie będziecie czekać, aż wszystko zrobią za was politycy – bo nie zrobią”. To nie są codzienne sytuacje i słowa. Bardzo niewielu z nas wie, jak na takie wezwania odpowiedzieć i co w takiej sytuacji robić. Wyobrażam sobie myśli oficerów słuchających biskupa. Jakie „kursy padania na kolana”? Służba nie drużba, jak rozkaz, to rozkaz! Dla oficera nie ma lepszej ucieczki niż na z góry upatrzone, kuszące wygodą konformistyczne pozycje. A cywilom najlepszą drogę ucieczki od zobowiązań i odpowiedzialności pokazuje wciąż przypominany fakt, że Piotr Szczęsny „leczył się na depresję”. Czyli jesteśmy niewinni. Tylko ofiara jest sama sobie winna, bo miała zaburzone relacje z rzeczywistością. Obserwatorowi społecznych procesów ranga tropu psychiatrycznego w rachitycznej debacie po samospaleniu mówi o naszej sytuacji więcej niż tragiczny akt patriotycznej rozpaczy jednego inteligenta. Bo jest to trop potrójnie rozgrzeszający. Władzę rozgrzesza ze skutków jej polityki. Opozycję ze skutków jej bezradności. Milczącą większość z bezczynności... Prawie każdy ma powód, by się tego tropu uchwycić i prawie każdemu przynosi on ulgę. Z publicznego wyzwania, jakim jest śmierć Piotra Szczęsnego, robi jego osobisty problem; co najwyżej luźno, więc dla nas niezobowiązująco, związany z szerszym kontekstem. W bezpieczne okolice nieźle też prowadzi trop demokratyczny: „ten rząd został demokratycznie wybrany, podobnie jak poprzedni. Suweren odsunie go w następnych wyborach, jeśli będzie chciał. Nie potrzeba dramatycznych gestów, bo mamy demokrację”. Jest jakiś trudny do zrozumienia logiczny fenomen w tym, że argument demokratyczny tak często pada z ust ludzi, którzy od dwóch lat przekonują nas mocnymi słowami, że demokracja pod tą władzą ginie. Łamanie konstytucji przez prezydenta i większość parlamentarną, obezwładnienie Trybunału Konstytucyjnego, skok Ziobry na sądy, zrobienie z TVP tuby partii, cenzura ekonomiczna w kulturze, ściganie protestujących i dziennikarzy krytycznych wobec PiS, zapowiedzi „dekoncentracji”, czyli podporządkowania prywatnych mediów władzy, krojenie zmian w ordynacji wyborczej pod PiS, zamach na KRS i Sąd Najwyższy, więc też na PKW, atak na trzeci sektor, czystki w policji i armii, używanie służb w politycznych rozgrywkach... Obserwując to wszystko, trudno nie mieć wrażenia, że PiS realizuje plan zrobienia z demokracji wydmuszki, a z instytucji państwa prawa – atrapy. Jeżeli ludzie, którzy nam o tym opowiadają i głośno się sprzeciwiają, nagle deklarują wiarę, że za dwa lata odsuną PiS, wygrywając wybory, to pogłębiają niepokój. Bo albo nie rozumieją sprzeczności, w którą popadają, albo – co gorsza – chcą ukryć powagę sytuacji. Te objaśnienia z sobą konkurują. Ale jest też trzecie, które łączy zaniepokojoną większość. Wiemy, do jakich katastrof polityka tej władzy może doprowadzić, jeśli będzie kontynuowana, ale nie chcemy wierzyć, że to nam naprawdę grozi. Wypieramy wiedzę, bo boimy się, że jeśli w nią uwierzymy, będziemy musieli dokonać dramatycznego wyboru miedzy ryzykiem radykalnego sprzeciwu a upokarzającym podporządkowaniem i kapitulacją marzeń o nowym wspaniałym świecie. Niewiara czyni cuda, bo zwalnia nas z obowiązków. W wypieraniu mamy dużą praktykę. W „Małej apokalipsie” (Piotr Szczęsny na pewno ją czytał), której kulminacyjnym punktem jest akt samospalenia przed Pałacem Kultury, Tadeusz Konwicki opisał naród peerelowski, korzystający z cudu wielkiego zbiorowego wyparcia, by w spokoju ducha konsumować uroki małej stabilizacji. Dysydencka wysepka tonęła w zobojętniałej masie. To trwało ponad trzy dekady. A potem przez dwie dekady równie skutecznie wypieraliśmy wiedzę o nadciągających katastrofach nowej rzeczywistości: od pogłębiającego się kryzysu demokracji, systemu finansowego, ładu międzynarodowego po problemy społecznej spójności i sprawiedliwości, demografię, klimat, populizm, nacjonalizm. Słyszeliśmy ostrzegawcze prognozy, od lat wiedzieliśmy, że zbliża się to, co nadeszło, ale nie chcieliśmy wierzyć. Gdybyśmy uwierzyli, musielibyśmy się zmienić, coś robić, ponieść koszty – zbiorowe i indywidualne. Jeśli wypieranie komuś nie starczało, mogła je wspomóc uświadomiona bezradność. Czyli: „co ja, mały żuczek, mogę”, albo – w bardziej nowoczesnej wersji: „świata nie zbawię, więc zadbam o siebie”. Świadomość, że nie zrobimy wszystkiego, otwiera drogę do nierobienia niczego. „No, taki już jest ten świat!” – czyli realizm cyniczny. Większości z nas uświadomiona bezradność pozwala spokojnie żyć obok nieprawości, niesprawiedliwości, zła. „Ofiary muszą być”. To nie jest tylko zgoda, akceptacja ani nawet rozkładanie rąk. Prof. Robert Kwaśnica nazywa to „przedkrytycznym pogodzeniem”. Większość wierzy, że skoro tak jest, widać tak być musi. Pytanie, czy to dobrze, czy źle i czy świata nie da się poprawić, cudownie znika dzięki pogodzeniu. Dla przedkrytycznie pogodzonej większości rzeczywistość społeczna jest jak pora roku – naturalna, domyślnie nieunikniona, chwilowo niezmienna. Ale zawsze istnieje też – tak nieliczna, że czasem niewidoczna – niepogodzona mniejszość. Piotr Szczęsny należał do tej niepogodzonej z władzą PiS mniejszości, jak zawsze będącej niewielką częścią niezadowolonej większości. Może zresztą należał do niej także wcześniej. Ale przed PiS niepogodzenie było jednak czymś innym. W dotychczasowym ładzie władza była coraz bardziej ostentacyjnie bezradna wobec reguł (prawa i mechanizmów rynku). Z tym trudno było się pogodzić. Teraz reguły stają się coraz bardziej bezradne wobec władzy. Z tym się pogodzić nie można. To jest fundamentalne przejście. Mantra krytyki systemowej od lat 90. brzmiała: „można zmienić polityków, nie można zmienić polityki”. Hegemonia nazywana neoliberalną łączyła rządy konserwatywne (od Reagana po Tuska) z socjaldemokratycznymi (od Clintona po Kwaśniewskiego). Krytyczne mniejszości były wyciszane, jak w każdej hegemonii. Bezliku programów katolickich w TVP nie równoważył żaden program otwarcie wolnomyślicielski. Apologii tradycji i wolnego rynku nie równoważyły programy promujące progresywną krytykę rzeczywistości. Ale jednak wciąż można było oczekiwać i żądać, by na którymś zakręcie zmiana polityków doprowadziła do jakiejś zmiany polityki. Taka szansa istniała. Ta nadzieja niestety spełniła się w sposób paradoksalny przez oddanie władzy tym niepogodzonym, którzy odrzucili hegemonię w całości – jej wymiar społeczny, ustrojowy i kulturowy zarazem. Niezadowolonej większości zaoferowali opiekę w zamian za możliwość zakwestionowania całego dotychczasowego ładu. Pod rządami PiS wyłania się system, w którym społeczeństwo nie może już zmieniać ani polityki, ani polityków. Dokładniej: faktycznie ma nie móc, choć teoretycznie takie prawo ma. Dotychczasowe skomplikowane mechanizmy władzy politycznej i ekonomicznej wyłaniający się system praktycznie redukuje do woli jednego człowieka (Kaczyńskiego, Orbána, Erdoğana). Nawet jeżeli „reductio ad Kaczyński” z punktu widzenia szarego człowieka niewiele na co dzień zmienia, to jest tu jedna zasadnicza różnica. Skomplikowany (zbyt?) system formalnych i nieformalnych zasad starego porządku nowy ład zastępuje jedną. Brzmi ona: „ma być, jak chce Prezes”. Wszystkie inne zasady podlegają skreśleniu lub dowolnej reinterpretacji dokonywanej ad hoc przez osoby, które wskazuje Prezes i wedle jego poleceń. Nikt nie robi z tego tajemnicy. Prezes jest „poza jakimkolwiek trybem”. Wszystko inne może być tylko w trybie wskazanym przez Prezesa, którego żaden tryb nie obowiązuje. Prawdziwa konstytucja ma teraz dwa artykuły: „Art. 1. Decyduje Prezes; Art. 2. W razie wątpliwości patrz art. 1”. W tym trybie władza ustala na nowo nie tylko, co wolno, a czego nie wolno, ale też co jest dobre, co nie, co się zdarzyło, co nie, co mamy indywidualnie lub jako zbiorowość robić, a czego nie etc. Taki przewidywalnie nieprzewidywalny stan systemu (nie-systemu) – który unieważnia dotąd stosowane, powszechnie obowiązujące i uznane normy – socjologia (za Emilem Durkheimem) nazywa anomią. Anomia jest objawem rewolucyjnych zmian politycznych, ekonomicznych, kulturowych. Takich, jakie PiS serwuje teraz Polsce. Gdy wali się dotychczasowy świat, a wraz z nim jego moralny ład i nieformalna społeczna hierarchia, gdy Kaczyński staje nad konstytucją, Misiewicz nad generałami, Piotrowicz nad Zollem, Macierewicz nad powstańcami, Kępa nad Trybunałem, Ziobro nad Sądem Najwyższym itd., gdy uznawane hierarchie, reguły i środki są w sferze publicznej pomijane, by iść do celu na skróty, pojawia się poczucie społecznej niepewności i bezcelowości istnienia w społeczeństwie. Efektem jest rozpacz i przemoc, m.in. fala odkrytych przez Durkheima anomicznych samobójstw. Anomia (a-nomos, czyli bez-prawie) jest społeczną tragedią, nawet jeżeli cele, którym służy radykalna zmiana, są szlachetne. Bo jej produktem jest nie tylko agresja i autoagresja (uzależnienia, przemoc, zabójstwa, samobójstwa), które wprost dotykają mniejszości, ale też trwały dyskomfort większości. Nie wiadomo, jak długo nasz anomiczny system się utrzyma, więc warto się zastanowić, jak sobie w nim radzić, urządzić się, jak go utrwalić. Robert Merton nazwał pięć możliwych strategii życia w anomii. Pierwszą, czyli konformizm, łatwo zaobserwować. Setki tysięcy Polaków staje teraz na głowie, by podlizać się Prezesowi, a częściej jego ludziom. Do tego trudno kogokolwiek namawiać, ale wiemy, że człowiek jest ułomny. Zwłaszcza gdy ma perspektywę kariery – oficerskiego, urzędniczego, sędziowskiego, politycznego awansu, państwowego kontraktu dla firmy, zaśpiewania na ważnym festiwalu, roli w filmie, wystawy w muzeum. Do tych, którzy się ku tej drodze skłaniają, mówił bp Guzdek.