"Drogówka" - najmocniejszy film Smarzowskiego?

W „Drogówce”, którą reżyser wymyślił bardzo dawno, ponoć jeszcze w łódzkiej filmówce, Smarzowski żegna się z kulejącą, zabłoconą, wielokrotnie pokazywaną na ekranie Polską B. Akcja toczy się w zasilanej unijnymi dotacjami, przeżywającej imponujący rozwój gospodarczy stolicy. Filmowa Warszawa niewiele jednak się różni od obśmiewanej wcześniej głuchej prowincji. Wygląda jak ubogie zaplecze „Wesela” albo lekko podrasowana, zabita dechami nora z „Domu złego”. Tyle że z pasami szybkiego ruchu, rozgrzebanymi rondami, wielopoziomowymi skrzyżowaniami i gdzieniegdzie wyłaniającymi się autostradami, po których śmigają bezkarnie drogowi piraci. Od pierwszej do ostatniej sceny wyczuwa się ten sam smród zatęchłego, moralnego bagna, choć to mało powiedziane. Różnica w stosunku do tragikomicznej wizji cwaniackiego półświatka z „Wesela”, gdzie korzeniem wszelkiego zła była miłość do pieniędzy, polega na skali deprawacji. W „Drogówce” dzieją się rzeczy naprawdę straszne. Już samo stężenie wulgaryzmów przyprawia o ciężki ból głowy. Do tego dochodzą naturalistyczne obrazy libacji, gwałtów, wyuzdanego seksu, skrytobójstw, wszystko ukazane wprost, bez cienia zahamowania. Aż się chce powiedzieć, że poprzednie filmy reżysera to przy tym park tematyczny dla dzieci. Poglądowa lekcja na temat schamienia i podłości ludzkiej natury zostaje udzielona na przykładzie trzymającego sztamę środowiska policjantów wystawiających mandaty. Niczym w „Domu złym” znów powracają znajome rysy zepsutego świata władzy widzianego od strony dna. Tym razem jednak z ambicjami odsłonięcia całej zamulonej piramidy brutalnych przekrętów, w innym kontekście i zupełnie nowej konfiguracji politycznej, aż po sam szczyt bandyckiego świata białych kołnierzyków. W dodatku z wyraźnymi odniesieniami do Biblii. Więcej niż siedem grzechów głównych We wszystkich recenzjach można przeczytać, że siedmiu wspaniałych bohaterów – policjantów z wydziału ruchu drogowego – reprezentuje w „Drogówce” siedem grzechów głównych. Każdy z nich tonie w piekielnej czeluści pod wpływem innej życiowej pokusy (pychy, gniewu, cudzołóstwa, chciwości itd.). Niemniej gdyby spróbować sprowadzić to do wspólnego mianownika, wyszłoby, że działają pod wpływem niezmiennie tego samego czynnika: słabości do mamony, pazerności, pragnienia błyskawicznego bogacenia się i jeszcze szybszego trwonienia zdobytej kasy na wódę i rozpustę. Grzechów jest więcej, bo i miejsce wydaje się nierządowi sprzyjać. Blisko centrali, z perspektywą absolutnie nieograniczonych możliwości robienia lewych interesów. Opis upadku, o jakim nie śniło się nawet pisowskim prokuratorom, rozpoczyna się od pozornie nieistotnych, groteskowych scenek rodzajowych, których każdy doświadczył na własnej skórze, a już na pewno zna je z kabaretowych numerów o tym, jak to wyłudzanie od zalanych kierowców pieniędzy stało się czymś w rodzaju spécialité de la maison, niewinnego rytuału. Doskonale przygotowana do gry w kotka i myszkę drogówka martwi się tylko, żeby zawsze było branie. Zatrzymuje, jak leci, a na trzeźwych frajerów dowody łamania przepisów bezczelnie fałszuje. Przygotowana na tę okoliczność rzesza zmotoryzowanych śmiało daje w łapę, negocjacje dotyczą jedynie wysokości haraczu. Bogatszych stać na kilka stówek, dla innych już pięć dych stanowi problem. Największy opór stawiają oczywiście ci, których należałoby od razu zamknąć. Ratują się, jak mogą: zasłaniają poselskim immunitetem, znajomościami na wysokim szczeblu, grożą, krzyczą, szantażują. Ale na każdego, łącznie z księdzem, znajdzie się w końcu jakiś hak. Rozmaite warianty ulicznych podchodów tworzą swoistą antologię głupoty kierowców i cynicznej pomysłowości przekupnych stróżów prawa. Dość nieoczekiwanie zostają one jednak skonfrontowane z dynamiczną, kryminalną story, której macki sięgają bardzo wysoko. Jest więc trochę jak w „Rejsie”, a potem jak w klasycznym amerykańskim kinie sensacyjnym z połowy lat 70. ubiegłego stulecia, gdzie wrobiony w morderstwo niewinny bohater (świetna rola Bartłomieja Topy) musi wziąć sprawy w swoje ręce i ku swemu przerażeniu odkrywa grubą polityczną intrygę, która przerasta o kilka pięter jego ciasny, uszyty z małych przestępstw świat. „Syndykat zbrodni”, „Trzy dni kondora”, a także wiele innych tego typu hollywoodzkich widowisk o mętnych powiązaniach tajnych służb, mafii, biznesu na styku z rządzącą elitą odreagowywały traumę afery Watergate. Teoria spiskowa przedstawiona w „Drogówce” ma jeszcze, jak do tej pory, podłoże fikcyjne. Media (nie tylko prawicowe) niemal codziennie dostarczają jednak amunicji, czyli gorącego materiału do przemyśleń, i właściwie można się tylko dziwić, dlaczego tak późno ktoś wreszcie wpadł na pomysł, żeby mozaikę gospodarczego bezprawia: wręczanych pod stołem łapówek, ustawianych przetargów, dojenia funduszy europejskich, wyłudzania podatku VAT, poskładać w jedną, spójną, brutalnie potrząsającą sumieniami całość. Głęboki moralny niepokój Pozornie zabawny film Smarzowskiego egzorcyzmuje lęk przed oszustwami na niewyobrażalną skalę. Sygnalizując korupcyjne mechanizmy w najczulszych punktach państwowego organizmu (policja, agencje rządowe), daje wyraz głębokiemu, moralnemu niepokojowi. Może dziś spełniać podobną funkcję jak przeszło dekadę temu głośne, aczkolwiek niedocenione przez krytykę „Gry uliczne” Krzysztofa Krauzego – dramat uchylający rąbka tajemnicy o esbeckich uwikłaniach III RP, przy którym zresztą Smarzowski pracował, kręcąc wtedy jeszcze jako student reportaż z planu. Reżyser broni się jednak wszelkimi sposobami, aby go do szufladki z napisem „kino politycznie zaangażowane” nie wrzucać. Nie dlatego, że się czegoś boi. On po prostu woli, a przynajmniej sprawia takie wrażenie, że nie chce, aby jego dekadencki film stawiano w jednym rzędzie z gazetową publicystyką, mimo że przybiera niekiedy formę interwencyjnego reportażu. Stąd zapewne nacisk na wychylenie w kierunku ponadczasowego moralitetu à rebours. Oczywiście, wiadomo nie od dziś, że autor „Róży” ma swój styl, że pociąga go najbardziej sadystyczna przyjemność znęcania się nad duchową mizerią rodaków. Wszystkie jego filmy są podszyte czarnym humorem. Balansują niekiedy na granicy dobrego smaku. W „Drogówce” na przykład jest takich scen wiele, m.in. seksu oralnego żywcem skopiowana ze „Świata według Garpa”. Jakby obrzydliwa peerelowska mentalność, z której Smarzowski namiętnie kpił w „Domu złym”, przefiltrowana przez Kafkowski labirynt rozpusty i znieprawienia w „Weselu”, została, niczym wirus, przeniesiona do naszych czasów. Bohaterowie chleją, poniżają się, katują, a na końcu ranią i zabijają w tak dotkliwie prymitywny sposób, że ten zanurzony w błocie, pogrążony w półmroku świat wydaje się trwać wiecznie. Jakby nad wszystkim górowało potwornie złośliwe fatum zainteresowane wyłącznie tym, by pogrążyć człowieka w jeszcze większym nieszczęściu. Mimo groteskowego przerysowania we wszystkich obyczajowych fikcjach Smarzowsk