Holland i jej "Gorejący krzew"

Praga 16 stycznia 1969 r., plac św. Wacława – tego dnia 21-letni student historii Jan Palach podpalił się na znak protestu przeciw inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację i tłumieniu przemian demokratycznych zainicjowanych przez Praską Wiosnę ’68. W listach podpisanych „Pochodnia numer 1” przedstawiał się jako członek grupy, która zdecydowała się poświęcić życie, by obudzić społeczeństwo z letargu. Żądał zniesienia cenzury, zakazania publikacji propagandowego dziennika okupacyjnych armii, wzywał, by ludzie wsparli jego czyn, rozpoczynając strajk generalny. Jeśliby władze nie spełniły jego żądań do 21 stycznia, miała zapłonąć następna żywa pochodnia. Serial HBO zaczyna się sceną na placu św. Wacława. Jednak to nie Palach jest w centrum uwagi, ale zwykli ludzie próbujący żyć zwykłym życiem, mimo obecności czołgów i obcych żołnierzy na ulicach. Na pierwszym planie widzimy tłumek wysiadających z tramwaju, kontrolera ruchu w budce, matkę ciągnącą za rękę córkę z tornistrem na plecach. Zbliżający się do schodów przed Muzeum Narodowym chłopak z dwoma kanistrami i czarną teczką jeszcze jest częścią tego szarego świata. Kiedy polewa się benzyną, podpala i z krzykiem biegnie przez plac, patrzymy na niego oczami zszokowanych przechodniów. Zaskoczonych, wstrząśniętych, nierozumiejących. Ktoś próbuje ugasić płonące ubranie chłopaka, ktoś woła karetkę: Sanitka! Inni szukają w teczce chłopaka czegoś, co pomoże zrozumieć jego czyn. Wkrótce całe społeczeństwo będzie się musiało ustosunkować do ofiary Jana Palacha. Holland zrobiła serial o heroizmie w czasach nieheroicznych, o bohaterstwie zwykłych ludzi, do którego się dorasta w bólach, wbrew instynktowi samozachowawczemu, wbrew naturalnemu konformizmowi, nakazującemu chronić siebie i najbliższych. – Zadanie było o tyle niełatwe – mówi – że dobro trudniej sfilmować niż zło. Jest mniej fotogeniczne. Młodzi Czesi o historii Holland w latach 1966–71 studiowała reżyserię w słynnej praskiej filmówce FAMU, uczestniczyła w studenckich demonstracjach, w styczniu 1970 r. została aresztowana i spędziła w więzieniu siedem tygodni. Kręcenie serialu z akcją osadzoną w miejscu i czasie swojej młodości było jak kęs Proustowskiej magdalenki. Na konferencji poprzedzającej praską premierę serialu mówiła płynnym czeskim: „Przeżyłam z wami ruch studencki, więzienie, procesy, zarówno akty odwagi, jak i strachu. To, czego doświadczyłam tu, w Czechach, dogłębnie ukształtowało moje zrozumienie świata”. I każe jej na nowo, w kolejnych filmach, podejmować temat odwagi w czasach powszechnego tchórzostwa, badać naturę bohaterstwa – tego, co skłania zwykłych ludzi do niezwykłych aktów. Krytycy piszą o jej bohaterach, że są „kruszeni przez dobro”. „Gorejący krzew” opowiada o początkach epoki normalizacji, która na dwie dekady zahibernowała czeskie społeczeństwo: upadku nadziei, narodzinach powszechnego konformizmu, społecznego, niemego przyzwolenia na brak wolności. Serial ogląda się niemal jak dokument z epoki, stworzony przez świadków tamtych wydarzeń. Ci, wraz z historykami, byli konsultantami scenariusza, jednak jego twórcą jest student scenopisarstwa i dramaturgii FAMU Štěpán Hulík, rocznik 1984, autor książki o kinie czasu normalizacji „Zapomniana kinematografia”, za którą dostał odpowiednik polskiej Nike. – Młode pokolenie w Czechach ma do najnowszej historii zupełnie inny stosunek niż starsze, które pewnie czuje się współodpowiedzialne za te czasy, często winne, dlatego nabrało wody w usta – tłumaczy Holland. – Z podobnego powodu w Polsce nie było naprawdę uczciwego filmu o stanie wojennym – naszej normalizacji – dodaje. Inspiracją dla Hulíka był opublikowany w prasie zapis procesu wytoczonego przez rodzinę Jana Palacha w 1969 r. komunistycznemu aparatczykowi Vilémowi Nový’emu – po latach okazał się informatorem ambasady radzieckiej w Pradze – który publicznie głosił tezę, jakoby Palach był sterowany z Zachodu i zamierzał sfingować podpalenie: polać się tzw. zimnym ogniem, który płonie, ale nie parzy, jednak pomylił pojemniki. Rodzinę Palacha reprezentowała w sądzie Dagmar Burešová, znana obrończyni w procesach represjonowanych przez reżim, wykładowczyni uniwersytecka, a także – co nie bez znaczenia dla filmu – piękna, niezwykle elegancka kobieta (służba bezpieczeństwa nadała operacji przeciw niej kryptonim „Dama”), żona lekarza i matka dwóch córek. W wolnych Czechach zostanie ministrem sprawiedliwości. Hulík zobaczył w niej spadkobierczynię przesłania Palacha, bojowniczkę o prawdę i godność, idealną bohaterkę historycznego w treści, ale współczesnego w wymowie serialu. Córka adwokatki tłumaczyła podczas konferencji prasowej: „Byliśmy śledzeni przez służbę bezpieczeństwa, nie mogliśmy opuścić kraju, a moja siostra nie dostała się do szkoły z powodu poglądów politycznych naszej matki. Jednak matka po prostu uznawała to za część tego, co robiła. Dla niej i dla ojca najważniejsza była przyzwoitość”. Wydźwięk „Gorejącego krzewu”, który kończy się obrazem demonstrujących tłumów w dwudziestą rocznicę ofiary Palacha (tzw. Tydzień Palacha), zapowiadających bliską niepodległość kraju, jest optymistyczny: korzyści z trudnych decyzji w końcu przyjdą, choć czasem trzeba na nie długo czekać. Tytuł serialu odwołuje się do biblijnej historii – Bóg ukazał się Mojżeszowi w postaci krzewu, który płonął, ale się nie spalał. Tymczasem czyn Palacha miał zarówno obrońców, jak i przeciwników. Ci drudzy widzieli w nim nawoływanie do samounicestwienia narodu. – Różne były