Koncerty dla śpiących

W październikową noc w krakowskim hotelu Forum usnęło około 200 osób. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie to, że jako hotel to miejsce dawno nie działa – krakowiacy rozpoznają je raczej jako gigantyczny betonowy wieszak na billboardy reklamowe. W środku odbywała się jednak impreza festiwalu Unsound – kalifornijski muzyk Robert Rich zagrał swój pierwszy od lat „sleep concert”, który miał nie tyle zapewnić nocny wypoczynek publiczności (zaopatrzonej w śpiwory – rzecz odbywała się w dawnym hallu hotelu), co raczej sprawić, by weszła tylko w pierwszą fazę snu. Drzemała płytko, ale nie zasnęła głęboko. Ma to zapewnić muzyka Richa przez całą noc, bo koncert trwa osiem godzin. O co w tym wszystkim chodzi? O to samo co na Stanfordzie, gdzie Rich – jeszcze jako student – zorganizował pierwszy nocny koncert, w lutym 1982 r., dla kilkunastu znajomych. – Pracowałem w tamtejszym Sleep Center u boku Stephena LaBerge’a, który zajmował się świadomym snem – tłumaczy Rich. – Sytuacjami, gdy zdajemy sobie sprawę z tego, że śnimy, nie wybudzając się ze snu, dzięki czemu możemy kontrolować marzenia senne. Budowałem urządzenia elektroniczne, które pomagały ludziom rozwijać tę umiejętność. Zjawisko to, po angielsku zwane lucid dreaming, masowa publiczność może kojarzyć z fantastyczną wizją z filmu „Incepcja” Christophera Nolana. Tymczasem centrum na Stanfordzie dowiodło, że taki rodzaj doświadczenia – choć na bardziej podstawowym poziomie – naprawdę jest możliwy. A Rich połączył ambicje naukowca z artystycznymi i błysnął w latach 80. jako twórca modnego kierunku New Age, który miał też istotny muzyczny wymiar – brzmienia syntezatorów wymieszane często z dźwiękami natury. „Sleep concerts” otaczała legenda – tym bardziej że zwykle były doświadczeniem dość elitarnym. Rich zawiesił ponad 25 lat temu ich granie, bo trudno było znaleźć salę, która byłaby otwarta całą noc i gdzie zarazem można by położyć na podłodze dużą grupę ludzi. – To najgorszy model biznesowy, jaki znam – śmieje się. – Ostrzegałem organizatorów Unsoundu, że na tym się nie da zarobić, bo każda sala zmieści nawet dziesięć razy mniej osób w pozycji horyzontalnej niż na stojąco. Krakowski koncert Richa – na który bilety sprzedały się błyskawicznie – okazał się pod względem frekwencji trzy-, może nawet czterokrotnie większy niż te, które grywał kiedyś. Artysta chwalił zdyscyplinowaną (muzyka jest cicha) publiczność i fakt, że jet lag wyjątkowo dodał mu sił: jego zegar był przesunięty o 9 godzin, więc i praca w nocy okazała się łatwiejsza. Senna tradycja Taką całonocną pracę muzyków historia już zna. W pierwszej połowie XVIII w. młody gdański klawesynista Johann Gottlieb Goldberg grywał przez całą noc (zza ściany) dla cierpiącego na bezsenność hrabiego von Keyserlinga, niemieckiego dyplomaty. A w poszukiwaniu ciekawego repertuaru do nocnego słuchania, hrabia zamówił u Jana Sebastiana Bacha oddzielny cykl utworów, nazwany potem „Wariacjami Goldbergowskimi”. Kilkaset lat później intuicję hrabiego potwierdzili naukowcy. W badaniach przeprowadzonych na Tajwanie wśród osób starszych (średnia wieku 67 lat) dotkniętych problemem bezsenności, poprawa jakości snu pojawiła się u 35 proc. spośród tych, którzy słuchali muzyki. Wystarczyło 45 minut relaksujących dźwięków do poduszki. Z kolei z wyników badań przeprowadzonych na uniwersytecie w Tybindze wynika, że słuchanie muzyki podczas snu może poprawiać potencjał naszego mózgu w zakresie zapamiętywania.   Kiedy Robert Rich zaczynał nocne koncerty, nie był nawet świadomy kulis powstania „Wariacji Goldbergowskich”. – Zresztą chodziło mi w tym wszystkim bardziej o stworzenie nowego rodzaju rytuału, zbierającego ludzi w jednym miejscu na całą noc – tłumaczy. Potwierdzają to dość powszechne odczucia po krakowskim koncercie: jego uczestnicy czuli się dość wyczerpani (wbrew pozorom wypoczęli gorzej niż zwykłej nocy), ale też podekscytowani wrażeniami wspólnego zasypiania i budzenia się w Synchronizacji. – Inspiracje wywodziły się spoza kultury europejskiej: uzdrawiające pieśni Indian Nawaho, indonezyjskie spektakle Wayang czy hinduskie ragi. Całonocne koncerty to idea dość stara. Wśród zachodnich źródeł były oczywiście całonocne transowe koncerty minimalistów, przede wszystkim Terry’ego Rileya i La Monte Younga. Tak się złożyło, że na krakowskim festiwalu pojawiły się z koncertem w kościele św. Katarzyny dwie inne ważne postaci tego nurtu, Rhys Chatham i Charlemagne Palestine. Ten ostatni mówił o ważnej roli snu w jego życiu w aspekcie czysto praktycznym – bo w nocy znane melodie pozwalają mu wrócić do snu: – Śnią mi się tylko melodie, które słyszałem w ciągu dnia. Tematy z programów telewizyjnych widzianych gdzieś przypadkiem albo stare przeboje słyszane w radiu. Senna satysfakcja Bezsenność to ciekawy kontekst dla muzyki. Brytyjski neurolog Oliver Sacks w książce „Muzykofilia. Opowieści o muzyce i mózgu” wspomina, jak sam się na nią leczył wodzianem chloralu. Ten daje mocny sen i do tego halucynacje. Poszło o wyjątkowo realistyczny sen, w którym Sacks słyszał jeden z kwintetów Mozarta – idealnie, nuta po nucie. Właściwie lepiej, niż to się dzieje w normalnym życiu. „Utwór wybrzmiewał jak gdyby nigdy nic, w swoim tempie, w mojej głowie” – pisze Sacks. Potem znów mu się coś takiego zdarzyło, tyle że nie wiedział, jaką muzykę słyszy, musiał więc udać się do znajomego muzyka i zanucić mu melodię, by ten oświecił go, że chodzi o „Kindertotenlieder” Gustava Mahlera. Problem w tym, że Sacks nie lubił Mahlera. Nie znał też niemieckiego, tymczasem słyszał też w głowie dokładnie tekst. Sacks zauważa, że w ciekawych stanach pomiędzy snem a jawą – hipnagogicznym, który poprzedza zaśnięcie, i hipnopompicznym, który następuje tuż po przebudzeniu – można doznać halucynacji, także o muzycznym charakterze. Doświadczenia hipnagogiczne związane z komponowaniem muzyki mieli Wagner, Chopin, Strawiński. Berlioz notował w dziennikach, że rdzeń jednej ze swoich symfonii skomponował we śnie, pracując nad zasadniczą częścią w ciągu jednej nocy. Dla The Rolling Stones kluczowa stała się piosenka napisana właśnie we śnie – ich największy przebój „(I Can’t Get No) Satisfaction”. Jej słynną historię Keith Richards przypominał ostatnio w swojej autobiografii: któregoś ranka spojrzał na przenośny magnetofon i zobaczył taśmę przewiniętą do końca. Zaintrygowało go to. Ponieważ jednak z całej nocy nic nie pamiętał, musiał więc cofnąć taśmę. Wtedy usłyszał „Satisfaction”. „Tylko surowy pomysł, sam szkielet – wspomina. – Potem 40 minut chrapania”. Czyli dowód, że zbudził się w środku nocy tylko po to, żeby szkic utworu, który właśnie mu się przyśnił, zapisać na taśmie. Legenda – niepotwierdzona ju