Juliano Riberio Salgado opowiada o swoim ojcu, wybitnym fotoreporterze

Janusz Wróblewski: – Kim jest pana ojciec? Juliano Riberio Salgado: – Jedni mówią, że fotoreporterem, inni nazywają go fotografem-antropologiem. Ma niezwykły życiorys. Urodził się w 1944 r. na farmie Aimorés, która wydawała się rajem. Moi dziadkowie razem z 35 rodzinami uprawiali tam ziemię. Wszystko, co wyhodowali, wykorzystywali na własny użytek. Raz do roku handlowano bydłem. Doprowadzenie tysięcy krów do rzeźni zajmowało 45 dni. Powrót do domu 20. Połowę terenów zamieszkanych przez różne gatunki zwierząt zajmowały lasy równikowe. W rzekach, w których kąpały się dzieci, pływały kajmany. Brazylia nie była wtedy jeszcze gospodarką rynkową. Mój ojciec opuścił to miejsce w wieku 15 lat, aby kontynuować edukację, specjalizując się w ekonomii. Jeszcze wtedy nie zajmował się fotografią? Zainteresował się nią stosunkowo późno, miał prawie 30 lat. Brazylia się zmieniała. Rozwijały się miasta, rósł przemysł. Wydawało się, że ekonomia to najlepszy wybór zapewniający stabilną przyszłość. Ojciec miał radykalnie lewicowe poglądy polityczne. Szybko zaangażował się w partyjną działalność. Został aktywistą. Chciał walczyć z wojskową dyktaturą. Mając do wyboru przystąpienie do zbrojnej partyzantki albo emigrację, wybrał wyjazd do Francji. W Paryżu zrobił doktorat z ekonomii i rozpoczął pracę w banku inwestycyjnym realizującym projekty Banku Światowego. Posyłano go do Afryki z misjami handlowymi. Wtedy zaczął robić pierwsze zdjęcia. Dla fotografii rzucił wszystko? Trudno powiedzieć, pod wpływem czego robienie zdjęć stało się dla niego najważniejsze. Prawdopodobnie szybko zdał sobie sprawę, że w ten sposób może w pełni wyrazić siebie. W Paryżu czuł się wyalienowany. Fotografując, wierzył, że zmieniał świat na lepsze. Jego wczesne prace przedstawiają koszmarne warunki pracy Latynosów, konsekwencje migracji, głód, ubóstwo. Ale to nie są zdjęcia interwencyjne. Wychodzą poza kontekst polityczny. Dotykanie najczulszych strun współczesności było jego obsesją. Obracał się w kręgu polityki. Ukazując los wykluczonych, koniec proletariatu, pragnął zmian. Aż do wielomiesięcznego pobytu w Ruandzie, gdzie zetknął się z ludobójstwem. Codziennie na jego oczach umierały tysiące ludzi. Stracił wiarę w człowieka. Sądził, że nie przetrwamy jako gatunek z powodu okrucieństw, jakie czynimy. Ciężko zachorował. Zaprzyjaźniony lekarz stwierdził skrajne wycieńczenie. Tak bardzo przejął się śmiercią, którą fotografował, że sam zaczął umierać. Poradzono mu zmienić zawód. I ojciec zrezygnował. Wtedy obudziła się druga jego pasja: ekologia? Postanowił wrócić tam, skąd pochodzi. Moi dziadkowie potrzebowali wtedy pomocy, byli już w podeszłym wieku – zbieg okoliczności. Mieli siedem córek, więc jedynaka uczynili swoim spadkobiercą. Przekazali mu ziemię, która była wówczas tak samo martwa jak on. Z powodu rabunkowej wycinki z lasów tropikalnych prawie nic nie zostało. Zwierzęta wybito. Podobnie w innych regionach, gdzie postawiono na szybki rozwój i zniszczono przyrodę. Moja matka wpadła na pomysł, by zasadzić drzewa i odtworzyć ekosystem. Na starość zajęli się odbudowywaniem raju. Czyste szaleństwo. Realizowali utopię? Posadzili razem setki tysięcy drzew. Same miejscowe gatunki. Kraina zaczęła się odradzać. Wróciło życie. Powstał park narodowy. Potem założyli Instytut Ziemi zbierający środki na ochronę środowiska w różnych miejscach na świecie. A ojciec postanowił wrócić do fotografowania. Tym razem jednak obiektem jego zainteresowania nie stał się sam człowiek, tylko związki z przyrodą, z innymi gatunkami, natura, krajobraz. Zaglądając w różne miejsca, szukał namiastki mitycznej, pradawnej harmonii. Temu poświęcony jest najbardziej spektakularny cykl złożony z ponad 200 czarno-białych fotografii zatytułowany „Genesis”, przy którym pan również uczestniczył. Zdjęcia powstawały przez siedem lat w najbardziej niedostępnych zakątkach Ziemi aż do końca 2011 r. Jedną z intencji mojego ojca była chęć wywołania dyskusji, co jest na naszej planecie nienaruszone i co musimy najbardziej chronić, by zachować w życiu jakąś równowagę. Marzeniem Sebastião było dotarcie do plemion żyjących w całkowitej zgodzie z otoczeniem, dla których czas zatrzymał się w paleolicie. W samej Amazonii jest ponad sto grup Indian niekontaktujących się z cywilizacją. Część udało się sfotografować. Dzięki tym zdjęciom ludzie są w stanie spojrzeć na naszą planetę z innej perspektywy, poczuć ciszę i – jak pisali niektórzy krytycy – „wyłowić esencję życia”. Zdjęcia Sebastião Salgado wyglądają jak przepełnione emocjami obrazy namalowane przez symbolistę. Zaskakują idealną kompozycją. W jaki sposób powstają? Każdy fotograf wie, że coś takiego jak obiektywna rzeczywistość czy prawda nie istnieje. Rozumienie sytuacji narzuca subiektywne oko tego, kto patrzy. Ojciec nigdy nie wykonywał serii zdjęć, żeby potem wybrać to najciekawsze. Nie manipulował, nie reżyserował, nie wymyślał sytuacji. Zmieniając punkty widzenia, szukał jednego, wyrazistego ustawienia, które by odpowiadało jego wrażliwości. Czasami, portretując kogoś, decydował się na konkretne tło, prosił, by patrzeć w jego stronę albo nie. Jeśli jednak nie czuł emocjonalnej więzi z obiektem, nic dobrego z tego nie wychodziło. Jak można osiągnąć taką perfekcję w krótkim czasie? Sebastião postępował inaczej niż reporterzy cynicznie polujący na sensację. Tygodniami, często miesiącami cierpliwie towarzyszył osobom, które fotografował. Miał empatyczne podejście. Poznawał sytuację, starał się rozumieć problemy. Dlatego w jego zdjęciach widać napięcie i uczuciowy stosunek do fotografowanych. Susan Sontag powiedziała kiedyś, że piękno u niego jest tak intensywne, że aż nieautentyczne. Skrytykowała, że bohaterowie nie są znani z imienia i nazwiska. Uznała, że rozpowszechnianie ich wizerunku w gazetach napędza machinę medialną nastawioną na realizowanie coraz bardziej ekstremalnych wyzwań. Postąpiła nie fair. On z tym procederem nie ma nic wspólnego. Jest świadkiem, artystą dotykającym korzeni humanizmu. Stosuje cyfrową technologię? Teraz już tak. To wygodne narzędzie. A w którym momencie przyłączył się do projektu Wim Wenders z pomysłem na film? Ojciec spotkał się z nim w swoim paryskim studiu w styczniu 2009 r. Wenders znał doskonale jego prace, podziwiał je, ale nie miał jeszcze gotowej koncepcji. Kilka lat wcześniej, przystępując do cyklu „Genesis”, bez wyraźnego celu ojciec zaproponował mi wspólną podróż do serca amazońskiej dżungli. 300 km od najbliższej osady żyje plemię Zo’e malujące skórę na czerwono. Przedtem nigdy nie towarzyszyłem mu w zawodowych wyjazdach. Nasze relacje od dawna pozostawały napięte. Obawiałem się, że skończy się to wojną, jak między Herzogiem a Kinskim, lecz z natury spokojni Indianie pomogli nam opanować nerwy. Stopniowo przełamywaliśmy lody. Udało się sfilmować go w czasie pracy. Potem zabrał mnie do Papui-Nowej Gwinei do plemienia Yali, za krąg polarny, gdzie nagrałem sesję z morsami i białymi niedźwiedziami. Zebrałem sporo materiału, lecz brakowało dystansu, spojrzenia z zewnątrz. Wtedy dołączył do nas Wenders. Szybko się dogadaliśmy,