Rwanda: film o wymuszonym pojednaniu

Polska ornitolożka Anna Keller (w tej roli ulubiona aktorka Krauzów Jowita Budnik) zajmuje się wymierającymi gatunkami sępów. Na początku lat 90. jako naukowiec trafia do Kigali, stolicy Rwandy. Gdy wybucha morderczy konflikt, Annie udaje się uratować z rzezi i przewieźć do Polski jedną dziewczynę Tutsi, córkę profesora, dla którego pracowała (w roli Claudine – Eliane Umuhire, czołowa aktorka rwandyjska, gwiazda teatru w Kigali specjalizującego się w spektaklach rozpracowujących traumę z 1994 r.). Obie po jakimś czasie wracają do Rwandy. „Ptaki śpiewają w Kigali” to pierwsza od lat duża fabularna produkcja realizowana oficjalnie w Rwandzie. Rząd tego kraju stał się bardzo ostrożny, boi się wydawać kolejne zezwolenia, uważa, że niemal wszystkie filmy o ludobójstwie były dla Rwandy krzywdzące. – Wiesz, na czym to polega? – pyta scenografka filmu Jolie Claudine Murenzi, pracująca wcześniej przy największych amerykańskich produkcjach, m.in. „Podać rękę diabłu” czy „Shooting Dogs”. – Kiedy czytałam te wszystkie hollywoodzkie scenariusze, miałam często poczucie zażenowania. Były pisane z pozycji kolonialnej wyższości i z trudem maskowanej pogardy. Dobry biały człowiek ratuje biednego czarnego. Scenariusz Joanny i Krzysztofa był inny. W zasadzie byłam tym zdumiona. Po raz pierwszy miałam wrażenie, że napisał to ktoś, kto rozumie i czuje Afrykę, rozumie i czuje Rwandę. Pallotyn ks. Zdzisław Prusarczyk twierdzi, że „Ptaki śpiewają w Kigali” mogą zrobić wiele dobrego dla sprawy rwandyjskiej. Pokazać, że można już w tym państwie żyć, funkcjonować, że Rwanda się zmienia na lepsze. Pogodzeni i milczący 21 lat temu w ciągu stu dni maczetami zamordowano w Rwandzie milion ludzi z plemienia Tutsi. Zrobili to sąsiedzi z plemienia Hutu, niedawni przyjaciele rodzin. Jeden z kierowców ekipy filmowej, przystojny i inteligentny Frank, mówi: – Co my możemy zrobić? Trzeba żyć dalej. Na co dzień nie wracamy do tego, co tutaj się wydarzyło. To jedyne rozwiązanie, bo inaczej wszyscy byśmy zwariowali, pozabijali się do reszty. Asystent Joanny Kos-Krauze Abdoulhami Rwamudanga pokazuje nowy rwandyjski film „Dzisiaj jutro”, którego jest współscenarzystą i współreżyserem. Półamatorski, ale zaskakująco udany, przypomina społeczne kino irańskie. To ascetyczna opowieść o losach dwóch rwandyjskich rodzin: biednej i dobrze sytuowanej. Melodramat młodzieżowy, którego akcja rozgrywa się wśród uczniów jednego z liceów w Kigali. Ani słowa o masakrze, ofiarach, o wojnie. – Młodzi ludzie chcą żyć po swojemu, bez ciągłego wspominania demonów ludobójstwa. Chcą się śmiać, kochać, chodzą na dyskoteki – wyjaśnia Rwamudanga. Ks. Zdzisław Prusaczyk mówi: – Prawda się wymyka. Kiedy w kwietniu odprawiałem mszę w rocznicę masakry, poprosiłem wiernych, żeby przynieśli listę nazwisk bliskich, których stracili podczas wydarzeń z 1994 r. Jedna z dziewczyn przyniosła kartkę z 35 nazwiskami. Sama ocalała, tylko ona jedna, miała wtedy 12 lat, poza tym zginęli wszyscy: rodzice, rodzeństwo, dziadkowie, kuzyni. Jak z tym żyć dalej? Czy można jakoś żyć? Czy w ogóle to jest możliwe? Niespełna 10 lat po masakrze, na mocy prezydenckiego dekretu z 2003 r., zwolniono warunkowo z więzień dużą część zabójców i ich wspólników. Nie było zresztą innego wyjścia. Rolnicy z plemienia Hutu stanowią ponad 80 proc. społeczeństwa, arystokracja, czyli Tutsi – niespełna 20 proc. Tak biedny kraj jak Rwanda nie może pozwolić sobie na to, żeby tak wielu mieszkańców państwa siedziało w więzieniu. Oprawcy wrócili zatem do dawnych domów. I znowu mieszkają obok siebie – mordercy i ofiary. – Sytuacja jest trudna, właściwie nie do wyobrażenia – opowiada Frank. – Mężczyzna, który zabił twoją mamę, jest twoim sąsiadem. Pytamy siebie, jak minął dzień, umawiamy się na pomoc w pracy w polu. I milczymy. Nie wracamy do tego, co było. To najlepsze rozwiązanie, bo przecież nie dałoby się żyć, rozpamiętując nieustannie horror sprzed 20 lat. To milczenie jest trudne, pełno w nim pretensji, żalu, tłumionego buntu, ale nie można inaczej. Jeżeli Rwanda chce się zmienić, pozyskać turystów, rozwijać, musi na nowo zbudować wizerunek kraju spokojnego. Nasz prezydent Paul Kagame dba, żeby państwo działało sprawnie, nie dochodziło do niepokojów, bo czasami wystarczy iskra, żeby wróciło piekło. Ja nie chcę piekła. – Ale oni wcale nie chcą zapomnieć – twierdzi Joanna Kos-Krauze, współreżyserka, współscenarzystka i producentka „Ptaków śpiewających w Kigali”, która razem z mężem, zmarłym pod koniec 2014 r. Krzysztofem Krauzem, spędziła w tej części Afryki wiele miesięcy. – Wyobraź sobie, że codziennie musisz oglądać sąsiada, który 20 lat temu zamordował twojego ojca i zgwałcił siostrę. Jeżeli zapominasz, dajesz przyzwolenie na to, żeby to wszystko mogło się kiedyś powtórzyć. Przebaczenie nie oznacza pojednania. W maju 2009 r. Konstanty Gebert napisał w POLITYCE: „Murambi naprawdę istnieje”. W Murambi na południu Rwandy mieści się szkoła, która w kwietniu 1994 r. miała zostać oddana do użytku. Dzisiaj jest porażającym miejscem pamięci. W klasach, w betonowych komórkach, leżą ułożone jedne na drugich szkielety. Z 18 tys. ofiar masakry w Murambi, blisko tysiąc kościotrupów. Pokryte wapnem, zdehumanizowane. Martwe dziecko na martwym łonie matki. Szkielety dzieci i kobiet. Kto tu trafi, już będzie wiedział, co znaczy odór śmierci. Piękni i smutni Łagodny kraj tysiąca wzgórz i tysiąca złych wspomnień. Pierwsze wrażenie przybysza do Rwandy po 20 latach od ludobójstwa to zaskoczenie. Kigali wygląda jak miasto ze snu. Piętrowo ułożone kwartały ulic, które z daleka przypominają kręcone lody świderki, jedna warstwa wychodząca z drugiej, zahaczająca o trzecią – wszystkie w tym samym kolorze: glinianym, czerwonym, rdzawym. Europejczyk widzi wieżowce. Figury, kształty bloków wynurzające się z nicości autostrady czy spoza asfaltowanej ulicy. Mieszkaniec Kigali widzi latarenki w domach, bo wieżowców tutaj nie ma, nie ma także prądu. Nocne latarenki o zmroku wyglądają malowniczo. Jak z bajki o Jasiu i Małgosi. Same czarodziejskie chatki. Kraj kojarzący się z najbrutalniejszymi rzeziami jawi się jako oaza spokoju. Nikt nie nagabuje turystów, nie prosi o pieniądze. Na ulicach zresztą sami czarnoskórzy, nie widać białych. Do Kigali raczej nie przyjeżdża się na wakacje, nikt nie robi zdjęć. Kobiety dźwigają towary na głowie, na plecach noszą zaś zawinięte w pagnes niemowlaki. Ewa Łowżył, fotosistka „Ptaków śpiewających w Kigali”, powracająca do Rwandy po dwóch latach, mówi: – Spójrz na tych ludzi. Są smutni. Piękni, ale smutni. W ich oczach nie widać radości. Ktoś mnie zapytał, dlaczego na moich zdjęciach nie ma uśmiechniętych Rwandyjczyków; nie ma, bo oni rzadko się uśmiechają. W samym Kigali niewiele supermarketów, kawiarni, dyskotek, za to mnóstwo punktów z doładowaniem telefonów komórkowych. Komórkę ma tutaj każdy i każdy wydaje się przylepiony do swojego telefonu. To jedna z najtańszych rozrywek obok kwaśnego, lekko chmielowego piwa Primus oraz lokalnego przysmaku – urwagwy, piwa z soku bananowego i prażonego sorgo. Dzielnica Gikondo, w której mieszka większość ekipy filmowej, nie jest specjalnie oddalona od industrialnego centrum Kigali, a jednak czas stanął tutaj w miejscu. Na straganach kiście bananowców, ananasy i awokado. Generalnie w Kigali jest bardzo czysto. Zaskakująco czysto, jak na panujące na kontynencie afrykańskim obyczaje. Na ulicach, w miejscach publicznych nie ma pustych butelek, papierów. Nie warto śmiecić, bo za najmniejsze przewinienie można trafić do aresztu, a to nic przyjemnego. Wszędzie, w centrum miasta, ale i na obrzeżach, w parkach miejskich oraz przed hotelami stoją mężczyźni ubrani w wojskowe mundury z karabinami, często młodzi albo bardzo młodzi chłopcy. – To państwo policyjne – mówi Olivier. – Za wszystko można pójść do więzienia, i dlatego jest bezpiecznie. Jeżeli komuś udowodni się kradzież, obcinają mu rękę. Wczoraj była straszna awantura. Jakieś klanowe porachunki między kierowcą wiozącym dziewczyny z produkcji a jego oponentem. Dużo krzyku, hałasu. Ktoś wyciągnął nóż. Ale dziewczyny zostawiono w spokoju, grzecznie poproszono, żeby odeszły. Jako Europejczyk nie musisz się niczego obawiać. Masz jeszcze jeden plus – nie jesteś Francuzem. Bo za Francuzami tutaj się pluje na ulicy. Dzisiaj wiadomo już, że ludobójstwo w Rwandzie było efektem wieloletnich przygotowań i że prawdopodobnie niebagatelną rolę odegrała w tym Francja. W 2006 r. w Kigali powołano komisję mającą zbadać rolę Francuzów podczas ludobójstwa, w odpowiedzi Paryż sformułował dziewięć aktów oskarżenia wobec obecnego prezydenta Rwandy Paula Kagame oraz szefa sztabu Jamesa Kabrebe. Zanim pojawili się biali, Niemcy, Belgowie czy właśnie Francuzi, w Ruandzie (stara nazwa kraju, części belgijskiego terytorium mandatowego Ruanda-Urundi) panował względny spokój. Przynależność do Hutu czy Tutsich była dziedziczna, ale jednocześnie płynna. Hutu posiadający większe stad