Kim są polscy poganie

Wizyta w Grecji, sprzedawca pamiątek myli figurkę Odysa z Apollem! Napiętą sytuację wyjaśnia znajoma Greczynka: – W szkole musimy się uczyć o bogach i bohaterach, ale niekoniecznie się do tego przykładamy. A czy wy pamiętacie z podstawówki wszystkie polskie mity? Takie pytanie może być dla Polaka zaskakujące. Niewiele mamy do zapamiętania, bo ojczyste dzieje zaczynają się dla nas od brzemiennej w skutki decyzji Mieszka I. Oczywiście są legendy – jak ta o roztropnym Kraku, słusznie upadłym satrapie Popielu czy (służąca kiedyś do podkreślania odwiecznej przyjaźni pomiędzy bratnimi narodami) Lechu, Czechu i Rusie – ale nie dowiadujemy się z nich, kim byli Polacy, zanim przyjęli chrzest. I czy to w ogóle już byli Polacy? Jak żyli, w co wierzyli? Tej wiedzy uczeń szkoły podstawowej nie zdobędzie. Nie warto się przy tym oburzać wyłącznie na autorów współczesnych podręczników, bo zapominanie tego, skąd przyszliśmy, zaczęło się przed wieloma wiekami. – Owszem, nie mamy zbyt wielu rodzimych mitów par excellence, ale mamy mnóstwo baśni, pieśni i epiki ludowej. Wiele bajkowych wątków zawiera w sobie echa rodzimych mitów, zbiegających się z wątkami mitologicznymi greckimi czy wedyjskimi – twierdzi Jakub Zielina, muzyk i autor książki „Wierzenia Prasłowian”. – Zachodni Słowianie, niestety, nie stoją epiką ludową, ale choćby w Rosji bajki o Ilji Muromcu czy Aloszy Popowiczu pokonującym smoka ciągle stanowią element popkultury. Eliasz za Peruna Zdaniem Zieliny polska tożsamość narodowa oparła się silnie na szlachectwie, a w mniejszym stopniu na ludowości, która dla wielu była, kolokwialnie mówiąc, obciachem. – Bardziej wydaje się ją konserwować prawosławie niż katolicyzm i protestantyzm, które otwierały się na wpływy kultury zachodniej. Nasz stosunek do własnej kultury wyraził kiedyś Mikołaj Rej i niewiele w tym względzie się zmienia. Historię piszą zwycięzcy, więc kroniki, utwory literackie czy dzieła malarskie powstawały głównie w cieniu krzyża. Mity? Owszem – ale tylko te, które przyszły na polskie dwory razem z kulturą łacińską. Nie wyjaśnia to jednak kulturowej amnezji poza pałacowymi i miejskimi murami. Ale może i nie ma czego wyjaśniać, bo nie było żadnego szoku, żadnej grubej kreski. Nowa religia miała dla prostych mieszkańców tych ziem zaskakująco znajomą twarz. – Chrześcijaństwo na masową skalę zapożyczało z zastanych wierzeń: zapusty, Wielkanoc, Zielone Świątki, noc świętojańska, dożynki, Święto Zmarłych, wieczerza bożonarodzeniowa… prawie cały kalendarz obrzędowy ma rodzime korzenie – mówi Zielina. – Można powiedzieć, że w religijności przeciętnego mieszkańca wsi, który miał niewielkie pojęcie o teologii, po chrystianizacji niewiele się zmieniło. Jedynie Perun stał się Eliaszem, Jaryło św. Jerzym, Weles św. Mikołajem, a Bogini Matka stała się Matką Boską. Ten mechanizm oczywiście działa w dwie strony. Jak nasi praojcowie nie zauważyli chrystianizacji, tak my jesteśmy ślepi na pogańskie aspekty naszej kultury. Scott Simpson, religioznawca z Instytutu Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, uważa, że polska szkoła nawiązuje do pogańskich tradycji, ale podkreślając ich ludowość czy po prostu tutejszość, a nie związki z dawnymi wierzeniami. – Przecież topienia marzanny polskie dzieci uczą się właśnie w szkole. Powrót do tych tradycji nastąpił w XIX w., kiedy dziedzictwo pogańskie podkreślało polskość, odrębność wobec zaborców. A kultura ludowa, jeśli nawet nie stricte pogańska, nie była też katolicka, tylko właśnie wiejska, agrarna, a przez to odrębna – mówi Simpson. Jego zdaniem wiele z obrzędów odtwarzanych dziś przez przedstawicieli rodzimej wiary Polak katolik rozpozna więc jako bardzo swojskie, od wspomnianego już topienia marzanny po kolędowanie z orszakiem przebierańców. Od romantyków do nacjonalistów To nie zmienia faktu, że dziś znacznie więcej wiemy nie tylko o mieszkańcach Olimpu, ale też o wierzeniach wikingów i ludów celtyckich. Nawet w ultrakatolickiej jak Polska, ale ochrzczonej aż pięć wieków wcześniej, Irlandii pamięć o dawnych bogach i tradycjach przetrwała do dziś. Jest ważnym elementem tożsamości narodowej, niekonkurującym przecież z chrześcijaństwem. – Mnisi w Irlandii i na Islandii spisali trochę więcej starych legend. W Polsce natomiast brakuje spójnych źródeł pisemnych dotyczących mitologii – zauważa Scott Simpson. Jest jeszcze coś. Irlandia jest wyspą, wielka historia musiała się sporo natrudzić, by tam dotrzeć, i zwykle nie zostawała na długo, a państwo Mieszka i jego następców leży na granicy imperiów. Przetrwanie tu wymaga zdecydowanych politycznych decyzji, w tym zawierania strategicznych sojuszy. Wybraliśmy cywilizację łacińską, by nie stać się satelitą Bizancjum. Również dlatego nadmierne zainteresowanie Słowiańszczyzną długo nie było w Polsce zbyt mile widziane, bo wpisywało się w lansowany przez Moskwę panslawizm. Mogło być odczytywane jako manifestacja prorosyjskości, nad Wisłą rzadko uznawanej za cnotę. Pogańskość – a przynajmniej Słowiańszczyzna, niełacińskość – została zrehabilitowana dla polskiej kultury dopiero przez romantyków. Charakterystyczne dla nich, obsesyjne wręcz zainteresowanie światem duchów i grobów inspirowane było nie tylko poszukiwaniami ojca i patrona polskiego słowianofilstwa Zoriana Dołęgi-Chodakowskiego, wyrażonymi w rozprawie „O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem” (1818 r.), ale też literaturą i filozofią niemiecką tamtej epoki. Wielu krytyków i czytelników z dużą rezerwą podchodziło do tych fascynacji, odrzucając je jako niepolskie. Dobrym przykładem jest choćby – opisywana przez Marię Janion w „Niesamowitej Słowiańszczyźnie” – surowa ocena „Mściwego karła i Masława, księcia mazowieckiego” Zygmunta Krasińskiego, pióra Mariana Reitera, odnosząca się nie tyle do wartości literackiej dziełka, ile jego tematyki: „Tak strasznych zbrodni nikt nie chce przeszczepiać wbrew prawdzie historycznej na grunt swojski nawet w powieści”. Reiter miał dużo racji, bo „Mściwy karzeł…” to reinterpretacja krwawej legendy Erzsébet Báthory w swojskiej scenografii. Ale nawet jeśli przedchrześcijańska Polska u Krasińskiego (i u Słowackiego, i Mickiewicza) była tylko kostiumem – to wreszcie była. Romantycy uznali, że nasi pogańscy przodkowie, nawet jeśli byli ludem dzikim i strasznym, mieli nam coś ważnego do powiedzenia. Zaczęli więc polscy twórcy badać – czy raczej kreować – przedchrześcijańską, mityczną przeszłość tutejszych Słowian. Od „Starej baśni” Kraszewskiego, przez duchy dręczące Wyspiańskiego, aż po horror poezji Micińskiego – Słowiańszczyzna była czymś swojskim i strasznym zarazem, częścią naszej tożsamości. Mrocznym id, ukrytym pod cywilizowanym, zachodnim, chrześcijańskim superego. Działała na wyobraźnię. Nic dziwnego, że z tych fascynacji, ale też dzięki rozwojowi takich nauk jak etnologia czy archeologia, narodziły się idee restauracji rodzimej wiary, reprezentowane przez organizacje równie barwne, co marginalne, jak nacjonalistyczna Zadruga Jana Stachniuka, która przed wybuchem drugiej wojny światowej liczyła ok. 300 osób. Ale ani okupacja, ani PRL nie zdusiły marzeń o powrocie do przedchrześcijańskich tradycji i w latach 90. XX w. polscy poganie znowu upomnieli się o swoje miejsce na tej ziemi. W Polsce, czyli w Rivii Polscy poganie, czyli kto? Nie prowadzono jeszcze badań ilościowych na tyle szczegółowych, byśmy mieli pewność, ilu dokładnie w Polsce jest – jak o sobie mówią – wyznawców rodzimej wiary. Ale coś wiemy. – Z danych szacunkowych wynika, że ponad 2 tys. osób to grupa najbardziej zaangażowana, regularnie uczestnicząca w różnych wydarzeniach, bardzo aktywna na forach internetowych itd. Oczywiście znacznie więcej jest ludzi luźno związanych z ruchami rodzimowierczymi. Z ostatniego powszechnego spisu ludności można wywnioskować, że w skali kraju terminem poganin, neopoganin lub rodzimowierca określiłoby się ok. 4,5 tys. osób – wyjaśnia Simpson. – Dzisiaj wzrost ilościowy nie jest już tak dynamiczny, następuje za to coraz większe zróżnicowanie demograficzne. Ruch pogański w Polsce dojrzewa i jego demografia na pewno coraz bardziej przypomina polską średnią. Wszystkich jednak łączy zainteresowanie literaturą z zakresu archeologii czy etnografii. Dzięki niej najczęściej po raz pierwszy zetknęli się z informacjami na temat rodzimej wiary. Mają co czytać, bo publikacji mniej lub bardziej odnoszących się do pogańskiej Słowiańszczyzny jest coraz więcej. Zarówno naukowych, jak i wykorzystujących dawne bóstwa, zwyczaje i słowa wyłącznie w charakterze swojskiego ornamentu, z wiedźmińską sagą Andrzeja Sapkowskiego na czele. Ale choć słowiańskość u Sapkowskiego jest dalece umowna, to właśnie wiedźmin Geralt z Rivii, zrodzony na kartach książki i potężnie wzmocniony (ale też nieco odmieniony) bestsellerową grą autorstwa CD Projekt RED, jest dziś najważniejszym ambasadorem naszości na świecie. To jednak wyjątek. Najbardziej powszechnym nośnikiem niechrześcijańskich tradycji tych ziem jest dziś muzyka. Zaczęło się od boomu na skandynawski black metal, który rozlał się po całym świecie na początku lat 90. Mowa o ekstremalnej odmianie muzyki rockowej, charakteryzującej się m.in. radykalnym, antychrześcijańskim przesłaniem, którą polskie masowe media po