Krzysztof Grabowski z Dezertera o wolnościowym micie Jarocina

Mirosław Pęczak: – Zbliża się kolejna edycja festiwalu w Jarocinie, mieście, o którym mówi się, że jest stolicą polskiego punka, i gdzie stoi pomnik glana. Dezerter grał tam kilka razy, po raz pierwszy w 1982 r. Jak to dziś wspominasz? Krzysztof Grabowski: – Zacząłbym od tego, że „stolica polskiego punka” to nazwa bardziej symboliczna niż oznaczająca konkretną rzeczywistość. Glany też mają wyrazistą symbolikę. Stawiasz na pomniku glany i wiadomo, że chodzi o punk. Z innymi gatunkami muzyki nie byłoby tak łatwo. Wracając do historii, warto powiedzieć kilka rzeczy. Przede wszystkim był stan wojenny. Ludziom w naszym wieku nie trzeba tego tłumaczyć, ale młodzież nie ma pojęcia, co to takiego – jakaś wojna, ale kogo z kim dokładnie i o co chodziło – mało kto z tych młodych wie, w szkole nie bardzo o tym uczą. Można nosić koszulkę z kotwicą i hajlować na ulicy. No to przypomnę: dla większości ludzi stan wojenny oznaczał wszelkie możliwe niedogodności czynione przez władzę. Było wszystko, czym można było utrudnić życie. Ale jeszcze zanim festiwal się rozpoczął w sierpniu ’82, rygory już trochę złagodzono – nie było godziny milicyjnej, włączono telefony, można się było przemieszczać z miasta do miasta bez specjalnego pozwolenia. Skorzystaliśmy z tego zatem, pojechaliśmy pociągiem do Jarocina. Dla nas, kompletnych debiutantów, to było niesamowite wydarzenie. Z kilku powodów. Po pierwsze – pierwszy raz w życiu graliśmy na dużej scenie. Po drugie – pierwszy raz w życiu zobaczyliśmy z bliska, jak wygląda sprzęt na takiej scenie, i mogliśmy z tego sprzętu skorzystać. Po trzecie – duża publiczność, w dodatku taka, przed którą czuliśmy się swobodnie. Przyjeżdżało tylu dziwaków z całej Polski… Punkowi załoganci? Nie tyle nawet punkowcy, wtedy jeszcze było ich bardzo mało, bo ta kultura dopiero się u nas zaczynała. Dominowali ci, których nazywaliśmy hipisami, no tacy, powiedzmy, miłośnicy rocka: długie włosy, koszule flanelowe… Generalnie były różne subkultury, ale panował pokój. Będąc małolatem, czułem się tam bezpiecznie. Jedynym zagrożeniem była milicja. Spaliśmy poza Jarocinem, w jakiejś szkole kilka kilometrów od miasta. Nie było czym dojechać, więc na próby i koncerty zasuwaliśmy na piechotę. I zawsze towarzyszyły nam radiowozy, które sprawdzały, skąd jesteśmy, dokąd idziemy i dlaczego grupą. Spisywano nas, grożono palcem, stosowano różne szykany, jak to zwykle wtedy wobec młodych ludzi. A gdy już docieraliście na miejsce, jak byliście traktowani w roli muzyków? Jak na tamte czasy mieliśmy bardzo radykalne teksty. Kto jest zainteresowany, może sprawdzić, w każdym razie można było wtedy iść za to do paki. Na szczęście nikt z nas do paki nie poszedł, natomiast Walter Chełstowski jako organizator przed koncertem musiał chodzić z tekstami piosenek po akceptację do cenzury. My upieraliśmy się, że śpiewamy swoje, śpiewamy, co chcemy. On na to: W takim razie dajcie to, co cenzura na pewno będzie chciała odrzucić. To dawaliśmy wszystko, nie przejmując się, co tam sobie wykreślą. A potem wykonywaliśmy zaplanowany repertuar bez żadnego zmiękczania. Na szczęście nic złego się z nami nie stało. Podobno organizatorzy upijali cenzorów w hotelu Jarota, żeby nie szli na koncert i nie słuchali. Są dwie opowieści o Jarocinie z lat 80. W jednej festiwal był oazą wolności w krainie opresji, w drugiej wentylem bezpieczeństwa i wymysłem komunistycznej władzy. Z którą się bardziej zgadzasz? Wtedy każdy festiwal musiał być zaakceptowany przez władze, więc tamten również. Tyle że nad festiwalem w Jarocinie władza straciła kontrolę. To nie był żaden wentyl bezpieczeństwa. Oni nie mieli pojęcia, jak to się potoczy. Nie spodziewali się, że te 16 miesięcy solidarnościowego karnawału wyhoduje takie pokolenie. Bo byliśmy pierwszym pokoleniem w polskiej muzyce tzw. popularnej, które nie bało się wyrażać niechęci do systemu i nie ograniczało się w swojej ekspresji. A ponieważ władza ludowa była zajęta zwalczaniem politycznej opozycji, wsadzaniem jej do więzienia, szukaniem tych, co się ukrywali, kompletnie nie zauważyła, jak ta muzyka się rozwijała i w którym kierunku to idzie. O tym świadczą te zapiski esbeckie w wydanym przez IPN albumie „Jarocin w obiektywie bezpieki”. Ja sam, bo siedzę w tym i grzebię się w tych papierach, starych gazetach, zauważyłem, że ukazywało się wtedy w prasie sporo takich niby-socjologicznych opracowań na temat subkultur młodzieżowych, gdzie ci domniemani subkulturowcy, np. punkowcy, byli dokładnie podzieleni na grupy, podgrupy, formacje. No i we wspomnianym albumie IPN czytam to samo w cytowanych kwitach esbeckich. Pojawia się pytanie, czy dziennikarze przepisywali to od esbecji, czy esbecja przepisywała od dziennikarzy? Co ciekawe, wśród ówczesnych dziennikarzy, którzy pluli na subkultury, są dzisiejsi heroldowie prawicy. A Jarocin dzisiejszy, organizowany przez komercyjną firmę, która sprowadza do polski takie gwiazdy jak Justin Bieber? Tak naprawdę to jest mi wszystko jedno, kto to organizuje, chociaż wolałem tę poprzednią ekipę, bo ich znałem. Byli związani ze sceną od lat 90., organizowali koncerty punkowe itd. Z czegoś trzeba żyć… Kiedy Jarocin został reaktywowany w 2005 r., pytali mnie organizatorzy i dziennikarze, co myślę o pomyśle tej reaktywacji. Odpowiadałem: macie gotową markę, czemu nie? Można zrobić festiwal według takiej czy innej formuły, to nie ma znaczenia, bo ludzie nogami zagłosują na to, co im odpowiada. Ale gdyby festiwal w Jarocinie był kompletnie oderwany od swojej tradycji, toby tam ludzie nie jeździli. Z tego, co widzę, nawet ta nowa ekipa od Bieberów stara się podtrzymać styl festiwalu – i spoko, niech robią. Kiedy jednak porównujemy dzisiejszy Jarocin z tym z lat 80., warto podkreślić, że ten stary legendarny festiwal był opłacany przez państwo, co skutkowało m.in. tym, że artysta nie był tam najważniejszy. Zwłaszcza taki artysta jak my wtedy. Oficjalnie byliśmy nikim, bo nie mieliśmy ministerialnej weryfikacji. Tacy jak my uważani byli za wariatów, narkomanów. Najważniejsi byli właściciele sprzętu, organizatorzy, bramkarze. Podejście do wykonawców było mniej więcej takie: przyjeżdżają gówniarze, mądrzą się i jeszcze nam psują sprzęt. Tak czy inaczej, artysta niepotrzebny – jak mówisz – organizatorom był jednak potrzebny publiczności. Jaka była wtedy ta publiczność? Ja te pierwsze Jarociny kojarzę z poczuciem wspólnoty. Ci wszyscy ludzie przyjeżdżali z najdalszych zakątków kraju i mogli zobaczyć, że nie tylko oni są świrami, odmieńcami, bo takich świrów jest kilka, kilkanaście tysięcy. I wtedy utrwalało się przekonanie, że to, co robię, jest w porządku, bo nie tylko ja to robię, robią to też inni. I kontakty między ludźmi zaowocowały wieloma ważnymi rzeczami, jak wydawnictwa niezależne, fanziny, kasety z muzyką. Publiczność była zatem bardzo fajna, ale do czasu. W połowie lat 80. pojawiła się agresja i przemoc. Głównie za sprawą nazi-skinów, którzy wtedy – co bardzo ciekawe – zaczęli być np. zapraszani do ochrony koncertów. W środowisku krążyła teoria, że oni są po cichu wspierani przez esbecję, a dowodem mogło być choćby to, że wszystkie zadymy przez nich wszczynane kończyły się aresztowaniem poszkodowanych, a oni zawsze gdzieś znikali. Moja teoria jest taka, że kiedy władza się zorientowała, że tych różnych punków, wolnościowców nie jest 500, ale dużo, dużo więcej, wpuściła takich „cichociemnych”, żeby oni, w imieniu tej władzy zajętej czymś innym, wszystko to rozwalali. Zdarzały się więc zadymy, napady przed koncertami, awantury przy wejściu na festiwal, co było ewidentnie przez służby kontrolowane albo inspirowane. Dezertera utożsamiano nie tylko z wybitnie rebeliancką muzyką, ale też z wybitnie antysystemową postawą… Nie mieliśmy przy zakładaniu zespołu jakiejś do końca spójnej idei dotyczącej tego, co robić, ale w miarę dobrze wiedzieliśmy, jak robić. Czyli: ma być to szczere, prawdziwe, nie opierdzielamy się, nie szukamy kompromisu, nie idziemy na żadne układy. To były zasady, które przyjęliśmy. Był 1981 r., a więc jeszcze luz, ale potem w miarę rozwoju sytuacji politycznej te nasze wybory miały dla zespołu dość niekorzystny skutek, bo po nagraniu singla dla Tonpressu w 1983 r. okazało się, że nie możemy nagrać dużej płyty ani do żadnego studia nagraniowego wejść. Chodziło o zamieszczoną na singlu piosenkę „Spytaj milicjanta”? Przestraszyli się. Pani cenzor dała zgodę na „Spytaj milicjanta” i na piosenkę „Ku przyszłości”, bo nie zrozumiała ironii albo była tak inteligentna, że spodziewała się, że jej przełożony nie zrozumie, ale na odchodnym powiedziała Majonezowi (Tomaszowi Wiśniewskiemu), naszemu ówczesnemu menedżerowi, że chciałaby posłuchać interpretacji. Oczywiście nie dostała tej interpretacji, ale jak się skończył pierwszy nakład tej płyty, to drugiego już nie wyemitowano. Marek Proniewicz z Tonpressu mówił nam wtedy, że nie przydzielono winylu na tę płytę. Od innych ludzi z Tonpressu słyszeliśmy, że zaprotestowała jakaś nadcenzura milicyjna – jak posłuchali tej płyty, dostali podobno piany. Nie wiem, czy to prawda, wiadomo tylko, że na nasze pytania: Panowie, dlaczego nie ma drugiego nakładu?, odpowiadali: No bo nie będzie. Więc to wszystko skutkowało tym: zero radia, zero możliwości nagrania płyty – czekaliśmy do 1987 r., żeby wreszcie ją nagrać. Niewiele zespołów było w stanie tak długo wytrzymać bez możliwości rejestracji swoich utworów i się rozpadały. My trwaliśmy w swoim uporze i determinacji. Po wydaniu singla na świecie się o nas dowiedzieli, zaczęliśmy dostawać masę listów, kontakty zaczęły się nawiązywać, próbowaliśmy załatwiać jakieś koncerty, ale nie mieliśmy paszportów, bo żaden z nas nie był w wojsku, upadały kolejne pomysły. I wreszcie, w grudniu 1987 r.