Odważna polska powieść graficzna

Jedna z najczęściej powtarzanych w komiksowym świecie anegdot to historia o tym, jak Will Eisner zmanipulował swojego wydawcę. Rysownik po długich latach harowania przy rysunkach dla amerykańskiego wojska i komiksach rozrywkowych doszedł do wniosku, że chciałby wydać w końcu autorski obyczajowy album o codziennym życiu emigrantów w Nowym Jorku. Wówczas – a był 1978 r. – na tego typu ekstrawagancje w amerykańskim przemyśle komiksowym nie było miejsca. Artysta udał się więc tym razem do książkowego wydawcy i, aby nie spalić pierwszego kontaktu, powiedział, że przynosi mu „powieść graficzną”. Bo książkowi wydawcy omijali komiksy szerokim łukiem, traktując je jak dziecinadę. Eisner posłużył się pojęciem powstałym w latach 20. XX w., które w gruncie rzeczy nie miało komiksowego rodowodu. Termin graphic novel lub wordless novel określał bowiem nieme opowieści wykonane techniką linorytu czy drzeworytu. Zamiast kadrów narrację tworzyły w nich całostronicowe ilustracje. Były to na ogół mroczne utwory traktujące o konfliktach społecznych czy Wielkim Kryzysie lat 30., jak chociażby „White Collar” Giacomo Contiego, który przedstawił losy bezrobotnego, szeregowego pracownika agencji reklamowej. Jednak leksykalny manewr Eisnera tak dobrze się przyjął, że dziś o pierwotnym znaczeniu graphic novel nikt nie pamięta. Termin zaczął oznaczać poważny, autorski komiks, często opowiadający autobiograficzną historię. Taki był później „Maus” Arta Spiegelmana – opowieść o życiu w cieniu ojca, który doświadczył Holocaustu – czy „Blankets” Criaga Thompsona – o dorastaniu na amerykańskiej prowincji w niezwykle religijnej rodzinie. Czy w końcu „Fun Home” i „Jesteś moją matką?” Alison Bechdel, analizującej skomplikowane relacje między najbliższymi. Rysownika zatrudnię… To właśnie album „Jesteś moją matką?” Bechdel kilka lat temu trafił w ręce Wandy Hagedorn, Polki mieszkającej od wielu lat w Australii. – Jej prześmieszne rysunki, ton autoironii, czarny humor, temat stosunków między rodzicami i dziećmi, notoryczne modelowanie dzieci przez rodziców bez brania pod uwagę ich potrzeb, jej potrzeba przeanalizowania własnego rozwoju i dorastania – wszystko to mocno ze mną rezonowało – mówi Hagedorn. Wertując opowieść Bechdel, zrozumiała, że sama ma materiał na opowiadanie nadające się na „czarnawy” komiks. Zależało jej na tym, by swoim wspomnieniom nadać obrazkową formę. Film byłby za drogi, a tradycyjna powieść literacka nie ma w końcu aspektu wizualnego. Jednak sposób, w jaki powstała jej „Totalnie nie nostalgia”, również jest bardzo nietradycyjny, nawet jak na krótką tradycję powieści graficznej (tej rozumianej po eisnerowsku). Na ogół bowiem autor autobiograficznego komiksu jest sobie sterem i okrętem, czyli rysownikiem i scenarzystą. Hagedorn, która nie potrafi rysować, postanowiła po prostu zatrudnić rysownika i przez dwa lata płacić mu za tworzenie plansz. Projekt był tak pracochłonny, że musiała zaryzykować własne pieniądze – mimo że i rysownikowi, i scenarzyście na ogół płaci wydawca. Po kilku nieudanych testach, gdy rysownicy z Australii przedstawiali podwórko powojennej kamienicy w Szczecinie niczym czarujące miejsce z rozwieszonym praniem na wzór włoskiego miasta, Hagedorn uznała, że rysownikiem koniecznie musi być ktoś z Polski. Wybór padł na Jacka Frąsia, autora „Glinno” i „Stan” – jedynego naprawdę udanego komiksu o stanie wojennym. Nawet jeśli „Totalnie nie nostalgia” nie okaże się sukcesem komercyjnym i Hagedorn nie zwrócą się zainwestowane oszczędności, to już odniosła sukces na płaszczyźnie artystycznej. To jeden z najlepszych polskich komiksów obyczajowych ostatniej dekady. Pełnokrwista rodzima powieść graficzna poruszająca problemy i tematy, które w polskim komiksie albo były ledwie dotknięte, albo zupełnie pominięte i nieopowiedziane, jak choćby powojenne osadnictwo na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Poniemiecką przestrzeń, poobijaną i ponadgryzaną przez wojnę (świetnie ukazany w komiksie stan kamienic z powybijanymi szybami i zniszczonymi fasadami), trzeba dopiero oswoić, a to oswajanie zaczyna się od pochodzących z szabru mebli, które współdzielą domowe wnętrza wraz z rodzinnymi pamiątkami – te detale i zderzenia mają w komiksie Hagedorn i Frąsia ogromne znaczenie. Rodzina głównej bohaterki dzieli mieszkanie wraz z autochtonką zwaną przez wszystkich Niemrą, dzieci bawią się w piwnicy w rozstrzeliwanie, a między kadrami wyczuwa się charakterystyczne wyobcowanie i lęk przed mitycznym Niemcem, który zaraz wróci po swoje. Socjalizm tradycyjnie katolicki Akcja głównego wątku rozpoczyna się na początku lat 60. w Szczecinie. Główna bohaterka, mała Wanda Chmielewska, mieszka w pamiętającej dawną świetność poniemieckiej kamienicy przy al. Piastów wraz z trójką sióstr i ewidentnie niedopasowanymi do siebie rodzicami. Ich związek miał być romantyczny jak w „Nad Niemnem”, tymczasem z mezaliansu pozbawionej majątku wileńskiej ziemianki i chłopa z Lubelszczyzny narodził się dramat. I to dramat oparty nie tylko na konflikcie klasowym, ale także na mizoginii głowy rodziny. Zygmunt Chmielewski dzięki komunistycznemu państwu nie dość, że mógł awansować społecznie, to jeszcze stać się – jako zagorzały wyznawca systemu – człowiekiem władzy. W domu panuje wojskowy dryl. To ojciec decyduje, czy kolacja upłynie w spokojnej atmosferze czy zmieni się w awanturę. Co ciekawe, Hagedorn nie skupia się na krytyce ustroju socjalistycznego, tylko na hipokryzji rodziców i całego społeczeństwa powojennej Polski, które mimo modernizacji jest bardzo tradycyjne, katolickie i obłudne, akceptuje domową przemoc. Nieważne, że w domu Chmielewskich przemoc fizyczna i psychiczna wobec żony i córek jest na porządku dziennym. Ważne, że nie wychodzi to poza zamknięte drzwi, dziewczynki dobrze się uczą i nie mówią „dupa”. Choć tak wiele różni rodziców głównej bohaterki, ta powszechna zmowa milczenia i opresja wobec kobiet wydają się najdoskonalszym spoiwem całego społeczeństwa. W ogóle tradycyjnemu wychowaniu, seksualnej obłudzie i Kościołowi dostaje się tutaj ostro, a Hagedorn nie waha się pokazać (a obraz w komiksie ma moc) scen, gdy siostry wzajemnie się masturbują. Widzimy też sceny molestowania seksualnego przez księdza, a wreszcie namiastki inicjacji nastoletnich dziewczyn. Ciekawą postacią jest także