„Opowieść podręcznej”: serial o życiu w teokratycznej dyktaturze

Margaret Atwood, 77-letnia dziś kanadyjska pisarka z wieloma nagrodami na koncie i półtoramilionową rzeszą obserwujących na Twitterze, jest zdania, że zmieniający się przez lata odbiór jej najgłośniejszej powieści świadczył o stanie demokracji i praw kobiet w Stanach Zjednoczonych i na świecie. Premierę i dobre recenzje miała w 1985 r., w apogeum konserwatywnej kontrrewolucji – w Stanach Zjednoczonych rządził republikanin Ronald Reagan, w Iranie konstytuowała się teokracja ajatollahów odbierająca kobietom prawa i wolność, na wschodzie Europy żelazna kurtyna wydawała się nie do ruszenia. Ale już pięć lat później, w 1990 r., filmowa adaptacja Volkera Schlöndorffa (ze scenariuszem Harolda Pintera) przyjęta została bardzo chłodno. Świat trwał w stanie euforii po upadku muru berlińskiego. Wielu podzielało pogląd Francisa Fukuyamy o końcu historii i triumfalnym pochodzie liberalnej demokracji przez świat. Czarna wizja Atwood została odłożona do lamusa historii. Nie na długo. Ostatnie lata to ponowny marsz konserwatyzmu przez świat, z patriarchalizmem, odbieraniem praw kobietom i mniejszościom seksualnym, wszechobecną retoryką religijną. Po wyborach prezydenckich w USA „Opowieść podręcznej” trafiła na listę bestsellerów Amazona. Obok „Roku 1984” George’a Orwella, wydanego po raz pierwszy w 1949 r. „»Opowieść podręcznej« to nie instruktaż” – pisały na transparentach Amerykanki protestujące przeciw antykobiecej polityce prezydenta Donalda Trumpa i jego administracji. Nazwa powieściowego państwa stworzonego na gruzach Ameryki, Gileadu, pojawiła się w mediach społecznościowych jako komentarz do zdjęcia, na którym męscy przedstawiciele partii republikańskiej debatują w Białym Domu nad zmianami w prawie o opiece macierzyńskiej. W purpurowych płaszczach i białych kornetach – strojach powieściowych podręcznych – protestowała przeciw przymiarkom do debaty nad zaostrzeniem prawa aborcyjnego grupa kobiet zgromadzona pod teksańskim stanowym Kapitolem. A szef Planned Parenthood, organizacji promującej świadome rodzicielstwo, informację o odebraniu przez administrację Trumpa subsydiów skomentował: „Żyjemy w »Opowieści podręcznej«”. Powieść Atwood doczekała się już, poza ekranizacją, adaptacji baletowej, operowej, wyszła także jako powieść graficzna. Jednak kontekst polityczny powoduje, że 10-odcinkowy serial produkcji MGM i platformy Hulu (w Polsce od 28 kwietnia będzie pokazywał go Showmax) ogląda się dziś inaczej. „Nagle serialowa rzeczywistość niebezpiecznie przybliżyła się do klimatu, w którym przyszło nam żyć. Mieliśmy nadzieję, że nasz serial będzie istotny i ważny, ale nie, że w taki właśnie sposób” – komentowała Samira Wiley, grająca w „Opowieści podręcznej” Moirę, przyjaciółkę tytułowej bohaterki. Ład i reprodukcja Zaczyna się sceną ucieczki. Mężczyzna z trudem panuje nad nerwami i samochodem, kobieta na tylnym siedzeniu próbuje uspokoić kilkuletnią dziewczynkę. Auto wypada z drogi, koziołkuje, uciekającą pieszo trójkę wkrótce dopada pościg, uzbrojeni najemnicy brutalnie ich rozdzielają. W kolejnej scenie kobieta, która w samochodzie miała na sobie jeansy i T-shirt, siedzi w stroju będącym skrzyżowaniem ubrań noszonych przez kwakrów z garderobą bohaterek obrazów Vermeera: purpurowej sukience, narzuconym na nią płaszczu w tym samym kolorze oraz białym kornecie – czepku z osłaniającymi twarz skrzydełkami. Słyszymy jej myśli: „Kiedyś miałam inne imię, ale teraz jest zakazane. Wiele rzeczy jest teraz zakazanych”. Pierwszą i drugą scenę dzielą jedynie trzy lata. W tym czasie junta, która przejęła na fali strachu przed zamachami islamskimi władzę nad częścią Stanów Zjednoczonych, zastąpiła liberalną demokrację teokratyczną dyktaturą wykorzystującą elementy Starego Testamentu. Zagrożona upadkiem z powodu niskiej płodności kobiet (wynik bliżej niesprecyzowanej katastrofy ekologicznej wywołanej działaniami człowieka), z nielicznych zdolnych do rodzenia tworzy kastę reproduktorek, niewolnic-surogatek na służbie u rządzących zwanych komendantami. Podręczne, do których należy główna bohaterka, grana przez gwiazdę serialu „Mad Men” i „Top of the Lake” Elisabeth Moss, mają wytatuowany na przedramieniu numer, a ich imię wyraża przynależność. Tytułowa podręczna nazywa się Freda (w oryginale Offred), co oznacza, że jest własnością komendanta Freda Waterforda (Joseph Fiennes) i jego bezpłodnej żony (Yvonne Strahovski). Podstawą tego usankcjonowanego prawem niewolnictwa, prostytucji i gwałtów jest biblijna opowieść o Jakubie, jego bezpłodnych żonach Racheli i Lei oraz niewolnicach, które z jego nasienia, na życzenie żon, urodziły im synów. „Zwyczajne jest to, do czego się przyzwyczailiśmy” – tłumaczy przyszłym podręcznym Ciotka Lidia w Centrum Racheli i Lei. Drobniejsze niesubordynacje karane są rażeniem prądem z taserów, większe bunty – biciem i okaleczaniem (oprócz, rzecz jasna, cennych narządów rodnych). Homoseksualizm, nazywany zdradą płci, jest jednym z największych przestępstw. Na tych, którzy nie wypełniają zadań przydzielonych przez władze, czeka śmierć szybka przez powieszenie albo powolna, przy segregacji odpadów na terenach skażonych. Nowe państwo zbudowane jest na systemie wszechobecnej inwigilacji. Od pozdrowienia „Under His Eye” (Pod Jego spojrzeniem), przez rozbudowaną siatkę szpiegów zwanych „oczami” i stojących na każdym rogu uzbrojonych w karabiny maszynowe żołnierzy, po obserwujących się nawzajem i samocenzurujących w obawie przed donosem obywateli. Każda kasta kobiet ma przynależny sobie strój: podręczne – purpurę i białe czepki, żony komendantów – dystyngowany błękit, Marty, czyli bezpłodne kobiety pracujące jako służące w domach rządzącej elity – habitową szarość. Po ulicach poruszają się zawsze w parach, oficjalnie dla bezpieczeństwa, w rzeczywistości, by nawzajem się kontrolować. Parareligijne rytuały i ceremonie wprowadzają w życie spokój i dyscyplinę. Gotowanie i pieczenie chleba w domu, kobiece zakupy, archaiczne, ale wytworne suknie i wystrój bogatych domów przywodzące na myśl elegancję lat 40. i 50. – to sarkastyczny komentarz twórców serialu do wzbierającej na fali kryzysu kapitalizmu nostalgii za tamtym okresem: sprzed kultury masowej, kiczu, życia w biegu, rewolucji seksualnej itd. Inspirowana żelazną kurtyną Margaret Atwood z okazji zbliżającej się premiery serialu (w którym przez chwilę się pojawia) opublikowała w „New York Timesie” i brytyjskim „Guardianie” eseje o „Opowieści podręcznej” (oryginalny tytuł „Handmaid’s Tale”). Wspomina w nich, że pierwsze rozdziały powstały w 1984 r. w Berlinie Zachodnim. Mur berliński miał stać jeszcze przez kolejne pięć lat, na żelaznej kurtynie nie widać było rdzy, co pisarka miała okazję obserwować z obu jej stron podczas wypadów do wschodnich Niemiec i Czechosłowacji. „Doświadczyłam tam uczucia ostrożności, bycia szpiegowanym, specyficznej ciszy, zmieniania tematu, przekazywania informacji nie wprost, ale okrężną drogą – i to miało wpływ na to, co pisałam. Podobnie jak budynki, które zmieniły właścicieli i przeznaczenie. »To należało do..., ale później oni zniknęli« – wiele razy słyszałam to zdanie” – tłumaczyła w „New York Timesie”. Ale ważne były także wcześniejsze doświadczenia. „Urodzona w 1939 r. i wychowywana podczas II wojny światowej, wiedziałam, że znany, oswojony porządek może zniknąć w jednej chwili. Nie ma czegoś takiego jak »To się tu nie może zdarzyć«. Wszystko może się zdarzyć wszędzie, zależnie od okoliczności”. Uważna czytelniczka prozy science fiction, fanka Orwella i Huxleya, własny debiut w gatunku dystopii chciała oprzeć na silnym prawdopodobieństwie przedstawionego świata. „Żadnej technologii, która nie byłaby dotąd znana, żadnych wymyślonych ustrojstw, praw czy okropieństw”. Świat „Opowieści podręcznej” jest tym straszniejszy, że zbudowany ze znajomych elementów: grupowe egzekucje, drakońskie prawa obyczajowe, palenie książek, program Lebensborn III Rzeszy, kradzieże dzieci w Argentynie, historia niewolnictwa, amerykańskiej poligamii itd. W „Guardianie” zaś zauważała: „Narody nigdy nie budują radykalnych form rządów na fundamentach, których tam wcześniej nie było. Dlatego Chiny zastąpiły cesarską biurokrację podobną, tylko pod inną nazwą, ZSRR zastąpiło straszną carską tajną policję jeszcze straszniejszą tajną policją itd. Na tej samej zasadzie uważam, że fundamentem USA nie są względnie świeże, XVIII-wieczne oświeceniowe struktury republiki, z narracją równościową i rozdziałem państwa i Ko