Teatralne Biennale w Wenecji

„Sztuka nie jest w stanie zatrzymać tendencji radykalnych. Sztuka może nam przypominać o wartościach ogólnoludzkich i przywracać empatię” – mówiła Kleczewska, dziękując za prestiżowy laur, pierwszy dla twórcy z Polski w historii festiwalu, którego pierwsza edycja odbyła się w 1934 r. Nagrodę zadedykowała „rodakom, którzy właśnie teraz na polskich ulicach bronią naszej demokracji, niezależności władzy sądowniczej i wolności gwarantowanych w polskiej konstytucji” przed PiS, partią, którą „kierują nacjonaliści, rasiści, homofobi i mizogini”. Był 25 lipca, dzień wcześniej przed Pałacem Prezydenckim odbyła się kolejna wielka demonstracja, m.in. z apelem do prezydenta, by zawetował także trzecią ustawę, oddającą ministrowi sprawiedliwości pełnię władzy nad sędziowskimi samorządami, czyli pośrednio nad sądownictwem. Razem z Kleczewską Lwa – Złotego, za osiągnięcia życia – odbierała Katrin Brack, wspaniała niemiecka scenografka, współtwórczyni spektakli Luka Percevala, Dimitera Gottscheffa czy Armina Petrasa. Sąsiedni kraj, podobna temperatura teatru, który współtworzą obie artystki, a jednak Brack mogła zwyczajnie podziękować współpracownikom i dyrekcji Biennale, tak jak jeszcze do niedawna zrobiliby polscy twórcy. Dziś jednak większość występów rodzimych zespołów teatralnych za granicą kończy się albo odczytaniem informacji o niszczeniu wolności artystycznej w kraju (jak po jeżdżącej po świecie „Wycince” Lupy ze zdemolowanego Teatru Polskiego we Wrocławiu), albo wygłoszeniem apelu o wsparcie dla dobijanej polskiej demokracji. Czasem emocje biorą górę. Po trzygodzinnym pokazie „Wściekłości”, który otwierał tegoroczną edycję teatralnego Biennale, aktorka Karolina Adamczyk czytała widzom opis politycznej i społecznej sytuacji w kraju łamiącym się głosem: gramy ten spektakl w szczególnie dramatycznym czasie dla naszego kraju. Tytuł „Wściekłość” jest reprezentatywny dla atmosfery w kraju, publiczne demonstracje i protesty rozlały się na cały kraj, tysiące walczą o demokrację, pisowski rząd próbuje zniszczyć niezależność władzy sądowniczej, przestrzeń publiczną zalewa język nienawiści. Władza o uchodźcach mówi, że są terrorystami i roznoszą choroby, wszystkie pola społecznej aktywności są zdestabilizowane; od edukacji, przez wycinkę puszczy, po zastępowanie niezależnej kultury propagandą. W poszukiwaniu empatii Ludzie teatru z Europy, dziennikarze i młodzi uczestnicy warsztatów teatralnych obecni na sali wsparli polską demokrację i kulturę owacją na stojąco. W kuluarowych rozmowach wracały pytania: Co z wami będzie? Zostajecie w Unii, wychodzicie? Czego chce Kaczyński? Polacy i Rumuni porównywali stan klasy politycznej w swoich krajach, licytując się na absurdy. Ale decyzja o przyznaniu Kleczewskiej Srebrnego Lwa zapadła wiele miesięcy wcześniej i nie miała wiele wspólnego z sytuacją polityczną w Polsce. Włosi żyją problemem uchodźców – w poczuciu, że reszta Europy zostawiła ich z nim samych. Dlatego „Wściekłość” według tekstu Elfriede Jelinek, spektakl, który miał premierę w warszawskim Powszechnym przed rokiem, mierzący się z problemem uchodźców na wielu płaszczyznach, ale przede wszystkim pełen emocji: strachu, gniewu i empatii, jest w Wenecji odbierany silniej niż w większości miejsc na kontynencie. Antonio Latella, dyrektor festiwalu, był na plażach, na które przypływały łódki uchodźców, widział umierające dzieci. – To nie była wirtualna rzeczywistość, to działo i dzieje się naprawdę. Trzeba o tym mówić – stwierdza. Jest włoskim reżyserem mieszkającym w Berlinie i pracującym na obu rynkach: włoskim i niemieckim, tą edycją rozpoczyna czteroletni okres swoich rządów na festiwalu. Czuje dumę z włoskich rodzin, które pomagają uchodźcom, zastępując w tym rząd. Przyjaźni się z Gianfranco Rosim, który otrzymał Złotego Niedźwiedzia na ubiegłorocznym Berlinale za reżyserię dokumentu „Fuoccoammare. Ogień na morzu” opowiadającego o kryzysie migracyjnym na przykładzie życia na sycylijskiej wyspie Lampedusie, której mieszkańcy pomagają uchodźcom. – Chciałem otworzyć festiwal „Wściekłością”, bo połączenie sił Kleczewskiej i Jelinek w opowieści o uchodźcach daje nową, ważną jakość – tłumaczy Latella. – Jelinek pisała swoją sztukę po ataku terrorystycznym na paryską redakcję tygodnika satyrycznego „Charlie Hebdo”, pisała, nie wychodząc z mieszkania, siedząc przed telewizorem i komputerem, i krzycząc z przerażenia i wściekłości. Kleczewska krzyczy z pierwszego rzędu, z frontu. To przedstawienie emanuje energią i empatią. W swoim poszukiwaniu empatii, która może uratować świat, szefowie festiwalu postawili na kobiety. Tegoroczna edycja festiwalu, podobnie jak następna, jest poświęcona reżyserkom i teatrowi przez nie tworzonemu. To spora rewolucja na festiwalu, który nigdy nie miał kobiety u steru. Ale i tu widać zmiany. Kuratorką tegorocznego Biennale sztuk wizualnych jest Christine Macel, w przyszłym roku szefować Biennale Architektonicznemu będą Yvonne Farrell i Shelley McNamara, na czele jury festiwalu filmowego też stanie kobieta – aktorka Annette Bening. Jak zareagowały na te zmiany Włochy, kraj postrzegany jako patriarchalny i macho? – Kultura macho we Włoszech to już przeszłość – wyjaśnia Latella. – Jest na przykład bardzo dużo kobiet w zawodach sędziowskich, adwokackich, ale to nie do końca odbija się we włoskim teatrze, stąd pomysł na „kobiecą” edycję festiwalu. Pracuje u nas wiele reżyserek, ale nie w mainstreamie, nie w teatrach instytucjonalnych, publicznych – tu są nieliczne. Potrzeba teamów, które zainwestują w reżyserki. Wraz ze współpracownikami wybrali dziewięć reżyserek: z Polski, Estonii, Francji, Holandii, Niemiec i Włoch, wszystkie około czterdziestki, z autorską estetyką wypracowaną często w ścisłej współpracy z grupami teatralnymi, którym przewodzą. O wyborze decydowała nie tylko jakość sztuk, ale także relacja spektakli z publicznością, to, z jakich powodów powstały, jakie emocje tworzą i jaką twórczynie widzą dla teatru rolę we współczesnym społeczeństwie. Kleczewska pokazała jeden spektakl, ale pozostałe reżyserki można obejrzeć w dwóch, trzech, a nawet czterech dziełach, co ma dać możliwość szerszego spojrzenia na ich twórczość. Oczywiście tym, którzy mogą sobie pozwolić na spędzenie w Wenecji trzech festiwalowych tygodni. „Wściekłość” Kleczewskiej to trzygodzinne, strzelające w widza seriami mocnych słów i jeszcze mocniejszych obrazów, wykrzyczane requiem dla Europy – przerażonej i na strach reagującej agresją, wzrostem nacjonalizmów i ksenofobii, aktami terroru. Wreszcie bezradną i zrozpaczoną, w istocie więc podobną do uchodźców, których się tak boi. Aktorzy wchodzą między widzów, mówią po polsku, angielsku, a nawet po włosku – w tym języku arią uwodzi świat Europa, blond piękność w czerwonej sukni, która zanim zaśpiewa, zatańczy jak na rurze na kawale byczego mięsa (aluzja do greckiego mitu). Wzajemny szacunek i partnerstwo Ene-Liis Semper z Estonii jest artystką multimedialną (w 2001 r. reprezentowała swój kraj na Biennale sztuk wizualnych), wraz ze swoją grupą Theatre NO99 pokazała spektakle obywające się niemal bez słów, oparte na ruchu i interakcjach między zgranym zespołem performerów. „NO43 Filth” („Brud”) rozgrywa się na scenie pokrytej błotem, z którego powstawała i w które upadała szóstka aktorów, tworząc w międzyczasie rodzaj cywilizacji z własnymi rytuałami i rozkładem ról społecznych. Pole do interpretacji pozostawiono widzom. W grę wchodził temat uchodźczy, migracyjny, wiszący nad festiwalem, ale też uniwersalna, pełna współczucia (i humoru) opowieść o człowieczeństwie. Słabszy był drugi spektakl, „NO42 El Dorado: The Clown’s Raid of Destruction” („Raj: klauni atak destrukcji”), oparty na podobnym pomyśle, ale z klaunami