Ekohorrory wchodzą do kin

Ekologiczny horror Darrena Aronofsky’ego „Mother!” ma wyrazić rosnące niepokoje dotyczące tego, w jaki sposób ludzie niszczą planetę i jak ona może się w końcu na ludziach zemścić. Film jest intrygujący i wysoce alegoryczny. Jennifer Lawrence gra postać, którą można interpretować jako Matkę Ziemię, a jej odnawiany, położony na odludziu dom zaczyna bez jej zgody gromadzić coraz większe grupy niszczących go squatersów. Ludzi wpuszcza do środka mąż Matki Ziemi, postać podobna do Boga (rola Javiera Bardema). Bada on, czy squatersi zjednoczeni w fanatycznym uwielbieniu będą w stanie wytworzyć normy społeczne. Aronofsky twierdzi co prawda, że elementy religijne, od zawsze obecne w jego twórczości, zostały tu wykorzystane tylko w formie opowieści o początkach ludzkości. Ale może takie rozdzielanie wątków nie jest konieczne, bo religia i ekologia pojawiały się już razem w filmach grozy. Ciekawsza wydaje się próba pokazania, jak niszczenie środowiska wygląda z perspektywy planety. Reżyser mówił o tym filmie, że jest „migawką ze świata”, któremu grozi przeludnienie, ocieplenie klimatu, trująca polityka i wojna. Mówił, że jest to „opowieść o kobiecie, która została poproszona, by dawała i dawała, tak długo aż nie ma już czego z siebie dać”. „Mother!” składa się więc z coraz bardziej surrealistycznych i nieprzyjemnych do oglądania sytuacji (ostatnie pół godziny to czysty chaos), ale kamera koncentruje się przez większość czasu na twarzy Lawrence. Wypisane na twarzy niezadowolenie i niepokój Ziemia trzyma jednak nieźle pod kontrolą. Uśmiech purytanina Horror Aronofsky’ego, choć bardzo symboliczny, pojawia się w czasie, gdy tradycyjne filmy grozy przeżywają duży wzrost popularności (np. „It” Andresa Muschiettiego w pierwszy weekend wyświetlania zarobiło 180 mln dol., najwyższy wynik w historii gatunku). Horror trafił więc w końcu do mainstreamu, na co oczywiście wpływ mają niepokojące zmiany polityczne i kulturowe – tym ciekawsze jest zmieniające się religijne i filozoficzne zaplecze ekohorrorów. Widać to dobrze na przykładzie filmów o zombie. Najpierw żywe trupy w filmie „Białe zombie” (1932 r.) Victora Halperina były zależne od woli księcia ciemnego voodoo (Bela Lugosi). Potem w „Nocy żywych trupów” (1968 r.) George A. Romero postanowił, że będą wstawać z grobów z powodu skażenia radioaktywnego sondy kosmicznej, która wróciła z Wenus. A współczesne zombie, tak jak w filmie „World War Z” (2013 r.) Marca Forstera, związane są już z rosnącym wśród ludzi lękiem przed zagrożeniem biologicznym, odpornym na leki wirusem, który mógłby być wynikiem ludzkiego zaniedbania. W horrorze funkcjonuje więc niezmienna zasada: jakie czasy, takie potwory, a konsekwencji niszczenia środowiska ludzie bać się będą coraz bardziej. Trzeba zaznaczyć, że w filmach grozy funkcjonują dwa przenikające się wątki związane z przyrodą. Jest lęk przed skutkami niszczenia planety związany z rozwojem cywilizacji, a także starszy lęk przed nieobliczalnością samej przyrody. Nieprzyjazne środowisko naturalne w kinie, jak i w życiu wymaga zmierzenia się z własnymi ograniczeniami i z wyobcowaniem, czego przykładem są choćby „Wzgórza mają oczy” (1977 r.) Wesa Cravena. Punkt wyjścia znany z horrorów: pomylenie drogi, wzięcie w trasie złego zakrętu sprawia, że ludzie nagle znajdują się w trudnej sytuacji. – Zagrożeniem jest w filmie Cravena grupa kanibali z gór, ale w toku akcji okazuje się, że brak wody do picia i silne słońce też może sprawić, że przyroda się o nas upomni – mówi Jacek Rokosz, doktor sztuki filmowej i autor książki „Stracone dusze. Amerykańska eksploatacja filmowa 1929–1959”. „Szczęki” (1975 r.) Stevena Spielberga są skutecznie straszącą opowieścią o rekinie, zębach oceanu przegryzających surferów na pół. A założenie było proste i odwoływało się do atawistycznych lęków: skoro głęboka woda nie jest środowiskiem, w którym człowiek czuje się całkowicie pewnie, to to, czego nie będzie w niej widział, może być dla niego groźne. Żarłacz biały będzie atakował jako niewidzialny napastnik, zostawiając po sobie tylko czerwoną plamę na wodzie, a widzowie zobaczą go na ekranie dopiero w drugiej połowie filmu, po blisko półtorej godzinie. Jakie znaczenie można nadać tym niewykluczającym nikogo atakom rekina? Teorii akademików i krytyków filmowych jest sporo, intrygujący jest pomysł brytyjskiego krytyka Marka Kermode’a, który widzi w atakach karę wymierzaną ludziom za ich złe zachowania na lądzie. A skoro Stephen King napisał, że „w większości opowieści grozy można znaleźć tak silny kod moralny, że wywołałby on uśmiech na twarzy purytanina”, to w horrorach musiały się pojawić także potwory, które mszczą się na ludziach za niszczenie środowiska naturalnego. Groźne Bikini Chodzi oczywiście o King Konga i Godzillę, dwa prehistoryczne byty przebudzone w opowieściach grozy przez szybki rozwój XX-wiecznej nauki i technologii. Kiedy w latach 50. Amerykanie w ramach operacji Crossroads przeprowadzali kolejne testy nuklearne na atolu Bikini, wpłynął na ten teren japoński kuter. Rybacy zostali napromieniowani, a wydarzenie stało się podstawą do stworzenia prologu pierwszego filmu „Godzilla” (1954 r.) Ishirō Hondy, w którym łódź zostaje zaatakowana przez promieniującego radioaktywnie jaszczura. Film był reakcją na kolejne próby nuklearne, a także oczywistą metaforą traumy, jaką wciąż przeżywali Japończycy po atakach z 1945 r. – Godzilla miała być odpowiedzią przyrody na bombę atomową. Miała być zemstą Ziemi i dlatego w pierwszym filmie jaszczur atakował ludzi – opowiada Rokosz. Pełniła w nim również funkcję ostrzegawczą: miasta zostały szybko i nowocześnie odbudowane, ale nie są trwałe. A widzowie w tamtych czasach na pewno odczytywali film właśnie w ten sposób. Dopiero w późniejszych częściach serii Godzilla zaczęła walczyć z innymi potworami zagrażającymi ludzkości, choćby z gigantyczną ćmą, homarem czy modliszką. Niektóre z nich miały swoim rozmiarem przestrzec również przed skutkami zanieczyszczenia środowiska. Mimo to nie potrafiła się porozumieć z King Kongiem, gigantycznym gorylem, który stał się w filmie strażnikiem ostatniego niezmienionego miejsca na Ziemi oraz – tak jak sama Godzilla – symbolem przyrody, która przychodzi upomnieć się o swoje prawa. Oba monstra walczyły ze sobą na szczycie góry Fuji w filmie Hondy o fantazyjnym tytule „King Kong vs. Godzilla” (1962 r.). Również w zrealizowanej kilka lat później „Planecie małp” (1968 r.) Ziemia upomina się o swoje prawa, ale już w zupełnie inny sposób. Nie przyszło zniszczenie, ale raczej cywilizacyjna zmiana warty, bo planeta odebrała władzę ludziom i przekazała ją zwierzętom. Może dlatego, że film – powstały na bazie powieści Pierre’a Boulle’a z 1963 r. – trafił do kin, gdy histeria związana z katastroficznymi wydarzeniami niszczącymi środowisko trochę już opadła. W latach 70. i 80. potwory w ekohorrorach zmalały do ludzkich rozmiarów, a zagrożenia dla planety stały się bardziej realistyczne, nawet jeśli scenariusze filmów nadal były dość fantazyjne. Zwierzęta w „Planecie małp” dostały swoją szansę, ale one również zaczęły powtarzać ludzkie błędy – takie było smutne przesłanie tego filmu. Równolegle z ruchem hipisów i z rośnięciem w siłę sekt religijnych wracających do prastarych tradycji zaczęły powstawać także horrory pokazujące skutki tych radykalnych prób dogadania się z przyrodą. Filmy reprezentujące rural horror, czyli związane z tradycją ludową, takie jak „Wicker Man” (1974 r.) Robina Hardy’ego, powtarzają pewien schemat: przybycie obcego do zamkniętej społeczności, odkrycie sekretnego kultu i starcie się sił reprezentujących praworządność i władzę z tymi, które dążą do przebłagania ofiarą pierwotnych bogów zamieszkujących strumienie, drzewa i kamienie. „W tych zapomnianych przestrzeniach nie obowiązują oświecone prawa narodu. Tam istnieją inne prawa: reguły i obrzędy, które są jednocześnie znanymi śladami pamięci plemiennej i są zupełnie niejasne i dziwne” – pisał niedawno Michael Newton w „The Guardian”, sygnalizując ciekawe zjawisko: powrót brytyjskiego filmu właśnie do tego gatunku w dekadzie poprzedzającej brexit. Oryginalny „Wicker Man” (