Polski teatr pesymistyczny

Wiara – kolejne ze słów, które wydają się od jakiegoś czasu przynależeć do słownika tylko jednej, prawej strony debaty publicznej, razem z patriotyzmem, ojczyzną czy narodem. W Poznaniu od 15 czerwca przez 10 dni widzowie spektakli, filmów, instalacji, uczestnicy koncertów i dyskusji przypomną sobie, jak wiele znaczeń ma to słowo i że bez niego trudno patrzeć w przyszłość bez przerażenia czy rezygnacji. Zaś twórcy spróbują odpowiedzieć na zadane przez dyrektora festiwalu Michała Merczyńskiego pytanie: „Jak sztuka mierząca się z tematami takimi, jak śmierć, wojna, fundamentalizm religijny, może nieść nadzieję?”. O tym, że łatwo nie jest, mówi choćby wybór polskiej produkcji realizowanej przez Maltę. „Mesjasze” według monumentalnej (nagrodzonej m.in. Angelusem) powieści Györgyego Spiró opowiadają o tworzonym po klęsce powstania listopadowego w Paryżu przez m.in. Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego Kole Sprawy Bożej, mistyczno-narodowej sekcie skupionej wokół Andrzeja Towiańskiego. Tam wykluła się wizja polskiego mesjanizmu, powracająca do dziś. Ta „tragikomiczna fantazja, montaż źródeł i historyczna rozprawa o polskiej duszy w jednym”, jak piszą twórcy, reżyserka Aneta Groszyńska i dramaturdzy Jan Czapliński i Marcin Kącki, zderzona zostaje z naszym czasem. Potrzeba towarzystwa Pełny tytuł przedstawienia brzmi: „Mesjasze (albo skoro nie zostało nam już nic do wierzenia, to czy wolno nam podważać coś, w co na nowo moglibyśmy uwierzyć?)”. Mając uzasadnione obawy, że ten specyficzny optymizm polskiego teatru może nie porwać widzów, szefowie Malty postawili w kwestii wiary na fachowców z importu. Kuratorami festiwalowego idiomu „Skok w wiarę/Leap of Faith” są liderzy belgijskiej grupy Needcompany: Jan Lauwers, laureat Złotego Lwa za całokształt twórczości na weneckim Biennale 2014, Grace Ellen Barkey i Maarten Seghers. Needcompany to wielonarodowy, wielojęzyczny i kilkupokoleniowy kolektyw działający od 1986 r., realizujący w różnych twórczych konfiguracjach spektakle, koncerty i instalacje multimedialne. W ich przedstawieniach historie opowiadane są na równi za pomocą słowa, ruchu, tańca i śpiewu, a aktorzy równie często wcielają się w graną postać, co są przewodnikami po opowieści, w której uczestniczą. Przede wszystkim jednak, niezależnie od opowiadanej historii, tworzą na scenie zespół, któremu sprawia olbrzymią frajdę samo bycie razem. I ta radość przepływa za rampę, udziela się widzom. Need company oznacza potrzebę towarzystwa – nazwa zobowiązuje. Do Poznania przyjeżdżają po raz trzeci, tym razem pokażą m.in. „Wojnę i terpentynę”, adaptację głośnej powieści Stefana Hertmansa. Napisana na podstawie pamiętników dziadka autora, który – tak jak całe pokolenie – zmagał się z traumatycznym wspominaniem pierwszej wojny światowej, a ukojenie psychicznych ran znajdował w amatorskim malowaniu. Łączą się tu ulubione motywy Needcompany: historia osobista, która ma wymiar uniwersalny, tragizm ludzkiego losu w różnych wymiarach oraz głęboka wiara w pocieszycielską, a nawet ocalającą rolę sztuki. Ta wiara m.in. stoi za ubiegłoroczną decyzją o przeniesieniu siedziby zespołu z centrum Brukseli do zamieszkanej głównie przez imigrantów dzielnicy Molenbeek, o której było głośno przy okazji kolejnych zamachów terrorystycznych. W dawnej fabryce tytoniu tworzą i grają, ale też zapraszają do pracy inne zespoły i artystów, otworzyli budynek dla okolicznych mieszkańców, organizują pokazy filmów, spotkania i dyskusje, warsztaty kulinarne i kolacje. Festiwalowemu idiomowi towarzyszy obraz Francisco Goi „Bójka na kije”, na którym dwóch mężczyzn okłada się kijami, nie zważając na to, że tkwią w błocie, które zaraz ich pochłonie. „W tym obrazie powstałym w latach 1819–1823 Goya doskonale oddał ducha naszych czasów – piszą Lauwers, Barkey i Seghers w tekście kuratorskim. – Dziś, gdy rządzący Europą polaryzują ją bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, gdy zmierzamy ku ekstremizmom, gdy podsycane są antagonizmy, a wyniki wyborów pokazują, że wielkie ideologie i religie zaczynają przybierać ekstremalne formy i ludzie z zasadami są gotowi zabijać, artyści muszą przeformułować swoje pytania”. Wykonać skok w wiarę. „Mimo dramatu dobrych intencji ten okropny optymizm, wyrażony przez »Skok w wiarę«, jest uniwersalnym generatorem naszych czasów, a jego siłą napędową jest zaufanie”. Triumf wojny Optymizm i nadzieja to dzisiaj jedne z najbardziej deficytowych towarów. Z okazji tegorocznej edycji walijskiego Hay Festival, zbierającej tłumy literackiej imprezy plenerowej, „Guardian” poprosił pisarzy i pisarki o osobiste opowieści o „książkach, które dadzą nam nadzieję”. Podczas samego festiwalu w rozmaitych panelach pisarze, artyści i myśliciele dyskutowali o współczesnym świecie i o tym, jak zachować w nim optymizm, pozytywne nastawienie i walczyć o zmianę. Największym powodzeniem cieszyło się jednak spotkanie z Margaret Atwood, poczytną pisarką, ostatnio znaną także z małego ekranu. Zrealizowany na bazie jej dystopijnej powieści z 1984 r. serial „Opowieść podręcznej” porusza sugestywnym, realistycznie pokazanym piekłem kobiet, rymującym się z rozbrzmiewającą dziś w coraz większej liczbie krajów mizoginistyczną retoryką, sprowadzającą kobiety do roli inkubatorów. 1700 biletów na spotkanie z Atwood sprzedało się ponoć na pniu. Czy dałoby się dziś zrobić listę polskich sensownych spektakli dających widzom nadzieję, uzbrajających ich w wiarę, że jeszcze nie wszystko stracone i warto się nie poddawać? Trudno nie zauważyć, że choć nasz teatr nigdy nie tryskał optymizmem, erupcje nadziei i strzeliste akty wiary też nie były jego mocną stroną – w końcu polska klasyka sceniczna to „Dziady”, „Kordian” i „Wesele” – to jednak coraz większy cień rzucany przez rzeczywistość przegania nawet humor, którym dotąd twórcy ratowali siebie i widzów przed depresją. 2016 r. dramaturg Paweł Demirski i reżyserka Monika Strzępka zakończyli przewrotnie – wystawiony w krakowskim Starym Teatrze „Triumf woli” dział się na wyspie, na którą trafiają ocaleńcy z katastrofy samolotu, i silił się na trudny, opatrzony wieloma cudzysłowami, nawiasami i znakami, optymizm. Był rodzajem teatralnego coachingu – aktorzy opowiadali prawdziwe historie, których bohaterowie w sytuacjach, zdawałoby się, beznadziejnych nie tracili wiary, dążyli do celu i wygrywali. Kolejne spektakle kończyły zwykle owacje na stojąco, widzowie przychodzili nie tylko na wspaniałych aktorów, ale też po dawkę nadziei. Kolejne premiery duetu to już jednak jazda w dół. Zrealizowany w poznańskim Polskim „K.” z akcją dziejącą się podczas przyszłorocznych wyborów parlamentarnych nie pozostawia złudzeń co do przyszłości Polski. Może miał być rodzajem alarmu, ale publiczność w kolejce do szatni tylko kiwała głowami: „No taka prawda, będzie z tego