Osoby czytające wydania polityki

„Polityka”. Największy tygodnik w Polsce.

Wiarygodność w czasach niepewności.

Subskrybuj z rabatem
Książki

Bogi i ludzie w strukturze

Recenzja książki: Algirdas Julien Greimas, "O bogach i ludziach"

Dla fanów metody strukturalnej.

W ukazującej się od niedawna serii „Biblioteka Klasyków Antropologii" Wydawnictwa Marek Derewiecki" została wydana kolejna pozycja, „O bogach i ludziach" Algirdasa Greimasa (1917-1992). Jej autor, neostrukturalista i semiolog francuski pochodzenia litewskiego, znany jest już z kilku tekstów przełożonych na język polski.

Książka Greimasa (napisana po litewsku w 1979 roku i kilka lat później przetłumaczona na francuski) składa się ze wstępu o charakterze teoretycznym oraz czterech esejów analizujących teksty źródłowe mówiące o mitach i rytuałach religii litewskiej.

We wstępie autor omawia kwestię badania mitologii z różnych perspektyw. Za Georgesem Dumézilem uważa on, że mity (jako całość) określonego ludu odzwierciedlają jego strukturę społeczną - chodzi tu przede wszystkim o funkcje odpowiadające trzem klasom społecznym: kapłanom, wojownikom oraz wytwórcom (rolnikom i hodowcom). Mitologię danego społeczeństwa można zatem uznać za jego ideologię. Z kolei za Lévi-Straussem Greimas widzi w mitologiach wyraz zmagania się poszczególnych ludów z podstawowymi i uniwersalnymi problemami, takimi, jak na przykład stosunek natury do kultury. Aby jednak odsłonić sens przekazu mitologicznego, należy wypracować odpowiednie metody ich odczytania. W tym ujęciu struktury mityczne pełniłyby funkcje swoistej filozofii. W końcu wreszcie omawiany autor gotów jest uznać mitologie społeczności przednowoczesnych za równoznaczne z ich kulturą. U podstaw takiego utożsamienia leży przekonanie, że myślenie mityczne kieruje większością aspektów kultury takiej społeczności. W dalszej części swojego wywodu Greimas odnosi się już bezpośrednio do zagadnień mitologii litewskiej. Zwraca między innymi uwagę na zróżnicowanie źródeł do jej badania, gdyż są to zarówno świadectwa historyczne, jak i materiały etnograficzne. Autor zastanawia się także, czy należy mówić tylko o mitologii litewskiej, czy nawet o litewskiej religii. O religii mówi szczególnie w odniesieniu do ekspandującego państwa litewskiego z XIII i XIV wieku. Zajmując się zagadnieniami ściśle metodologicznymi Greimas twierdzi, że struktura mityczna czy elementy mitu zachowały się nie tylko w czystej gatunkowo formie mitu, ale także, na przykład, w niektórych bajkach fantastycznych. Ponadto, co jest dzisiaj oczywiste, postuluje badanie rytuału jako tekstu kultury w ten sam sposób, jak tekstu narracyjnego.

W pierwszym z esejów autor dokonuje analizy postaci, nazw, funkcji i skojarzeń semantycznych dla dwóch bóstw obfitości - Kaukas i Aitvaras. Pierwsze z nich jest istotą chroniczną, antropomorficzną, jedzącą surowe warzywa i dania roślinne. Drugie natomiast łączone jest z powietrzem i żywiołem ognia, zjada dania gotowane i pieczone. Kaukas czy właściwie Kaukai (l. mn.) według wyobrażeń miały kształt kulisty, ale także szczupłe i wydłużone ciało (w opisach mitologicznych takie przeciwstawne opisy jednej postaci nie są niczym niezwykłym) oraz długi nos. „[Kaukas] to w pewnym sensie postać już antropomorficzna, lecz wciąż prymitywna i niedokończona, ledwie co wyszła ze swojej magmy, mieszanina ziemi i wody, w połowie drogi między naturą nie ludzką i ludzką, do której mimo wszystko zbliża się gotowa jej służyć" (s. 62-63). Aitvaras z kolei „należy do pierwszego pokolenia bogów przedstawianych pod postacią gigantów, potworów, niebiańskich zwierząt: tylko ich porażka pozwoliła na ustanowienie pierwszego porządku na ziemi" (s. 96).

Najdłuższy z esejów książki Greimasa jest poświęcony boginiom losu i szczęścia: Auszrine i Laimie. Analiza postaci i pól semantycznych związanych z pierwszą z nich oparta jest przede wszystkim na bajce zatytułowanej „Słońce i Matka Wiatrów". Tu autor na podstawie znajomości gatunku literackiego bajek fantastycznych twierdzi, że ta właśnie nie jest typową przedstawicielką swojego gatunku, gdyż zdradza motywy archaiczne, pozwalające interpretować ją jako zdegradowany mit. Podsumowując swoje rozważania na temat Auszrine i Laimy Greimas stwierdza, że relacje na temat obu bogiń losu opowiadają o pojawieniu się ziemi i ludzkości, a także o bogach. Przy tym Auszrine należałaby do drugiego pokolenia bogów, znajdującego się bliżej ludzkich spraw, natomiast Laima byłaby przedstawicielką starszej generacji bogów i odgrywała ważną rolę w kosmicznych kataklizmach.

W dwóch kolejnych krótkich esejach francuski antropolog litewskiego pochodzenia rozważa skojarzenia religijne związane z litewska boginią płodności i panią pszczół, Austeją oraz bada mity i zwyczaje łączone ze świętem połowy zimy, czyli litewskiego Nowego Roku (Kriksztai).

Książka Greimasa z całą pewnością zwróci uwagę tych, którym nieobca jest metoda strukturalna, a dzięki temu, że autor posługuje się - by użyć określenia Lévi-Straussa - „wiedzą konkretu", czyli obficie przytacza fakty z mitologii litewskiej, także osób zainteresowanych kulturą i religią naszego północno-wschodniego sąsiada. W tym ostatnim względzie praca ta jest cennym uzupełnieniem takich pozycji znanych polskiemu czytelnikowi, jak "Starożytna Litwa. Ludy i bogi" Aleksandra Brücknera czy "Mitologia Bałtów" Jerzego Suchockiego. 
 

Algirdas Julien Greimas, O bogach i ludziach. Studia o mitologii litewskiej, przekł. B. Marszalik, Wydawnictwo Marek Derewiecki, Kęty 2007, s. 266.
 

 

Reklama

Czytaj także

null
Kraj

Przelewy już zatrzymane, prokuratorzy są na tropie. Jak odzyskać pieniądze wyprowadzone przez prawicę?

Maszyna ruszyła. Każdy dzień przynosi nowe doniesienia o skali nieprawidłowości w Funduszu Sprawiedliwości Zbigniewa Ziobry, ale właśnie ruszyły realne rozliczenia, w finale pozwalające odebrać nienależnie pobrane publiczne pieniądze. Minister sprawiedliwości Adam Bodnar powołał zespół prokuratorów do zbadania wydatków Funduszu Sprawiedliwości.

Violetta Krasnowska
06.02.2024
Reklama

Ta strona do poprawnego działania wymaga włączenia mechanizmu "ciasteczek" w przeglądarce.

Powrót na stronę główną