Małgorzata Rejmer nie tylko o Albanii

JUSTYNA SOBOLEWSKA: – Każda historia z tej książki to opowieść o cierpieniu. Pani przyjmowała je wszystkie na swoje barki, to wielkie obciążenie. MAŁGORZATA REJMER: – Dlatego ta książka powstawała latami. Zdarzały się takie rozmowy, po których przez miesiąc nie mogłam nic robić. Zdarzało się, że płakałam ja, mój rozmówca i ten, kto mnie do niego przyprowadził. Początkowo niektórzy byli nieufni, ale potem zaczynali rozumieć, że nie przychodzę do nich jako dziennikarka, tylko zwykły człowiek, że to jest dla mnie rodzaj duchowej podróży, dzięki której dowiaduję się czegoś o sobie i innych. Ja się przede wszystkim czuję pisarką, nie dziennikarką, moja praca to dla mnie lekcje życia, uczenia się cudzych perspektyw. Od początku do końca najbardziej interesuje mnie natura ludzka, bo polityka czy fakty historyczne to tylko struktury, które kształtują albo wymuszają nasze posunięcia. Na jakimś poziomie „Błoto” nie jest dla mnie książką o Albańczykach, ale o ludziach, którzy przez dekady żyli w systemie totalitarnym, mierzyli się z różnymi wyzwaniami, podejmowali decyzje, cierpieli. I dlatego potrzebowałam czasu, bo do odpowiedzi, czym jest wolność, szczęście czy przyjaźń w systemie stalinowskim, nie dochodzi się ot tak. Rozmówcy często sami pytali: Dlaczego chcesz wiedzieć takie dziwne rzeczy? Po co ci to? Czy ty w ogóle jesteś dziennikarką? I co im pani odpowiadała? Powtarzałam, że pytam, bo chcę sobie wyobrazić świat, w którym żyliście, bo to jest dla mnie ważne, bo uczę się czegoś od was. Kiedy zdarzały się momenty, że szkliły nam się oczy, nie trzeba było nic tłumaczyć. Moje milczenie okazywało się czasem najlepszym pytaniem, bo dawało rozmówcy oddech, by jeszcze głębiej wejść w opowieść. Najpierw pracowałam w Tiranie z młodymi ludźmi, przeprowadziłam ponad 50 wywiadów, ale zebrałam tylko anegdoty, litanie pełne frustracji. Musiałam dotrzeć do starszych ludzi, bo dla nich ważne było to, że ich opowieść może wybrzmieć, że mogą przy mnie dokonać rozrachunku ze swoim życiem, z tamtym systemem. Jeden z bohaterów, który spędził 21 lat w więzieniu, pokazywał mi swoje blizny i widziałam, że opowieść jego życia ma wypisaną na ciele, na czaszce, na skroniach. To trudna praca, która wymaga dużo, ale i dużo daje. Z czego przez te cztery lata pani żyła? Żyję z pisania od 10 lat, jak wielu pisarzy w stanie permanentnej finansowej niepewności, zawsze jestem przygotowana na chude lata. Na szczęście w 2014 r. dostałam stypendium Młoda Polska i zaliczkę na książkę, więc najpierw żyłam z tego, a potem uruchomiłam oszczędności z nagród literackich, bo z czasem musiałam ograniczyć pisanie do gazet. Albania jest tanim krajem, nie ma tylu warszawskich pokus, nie ma na co wydawać, a najlepszy sposób spędzania czasu to wyjechać za miasto i pójść w góry albo pojechać kilkadziesiąt kilometrów dalej nad morze. Moi rodzice są nauczycielami i zawsze powtarzali, że nieważne, ile mamy, ważne, ile możemy się podzielić z innymi. Wyjechałam do Albanii także dlatego, że byłam już kojarzona z książką o Rumunii, a w Tiranie znowu stawałam się kompletnie anonimowa: jakaś Polka, nie ma pieniędzy, nie ma kontaktów, nic nie załatwi. Dopiero gdy później okazało się, że mówię po albańsku i mam partnera Albańczyka, przestałam być traktowana jak obca. Pamiętam, jak kiedyś zostałam zaproszona z kolegą na obiad do albańskiego domu, a na miejscu okazało się, że muszę ten obiad sama ugotować razem z żoną gospodarza. Ale żeby pisać o jakimś kraju, trzeba wtopić się w społeczeństwo i brać pod uwagę jego zasady. Poza tym żal mi było żony gospodarza, że się teraz umorduje, żeby ugotować dla dziesięciu osób, a ja co, będę siedziała i piła rakiję, bo jestem panią z Polski? Przynajmniej usiadłam z nią, porozmawiałam i poznałam jej perspektywę. I ona, i jej mąż okazali mi mnóstwo serca. Życie na każdym kroku to są ćwiczenia z empatii. Teraz czeka panią trudna część współczesna, bardziej niebezpieczna, bo dotyczy mafijnych układów. Ten zawód, mówię teraz jako dziennikarka, polega na tym, by mówić prawdę i pokazywać, co jest pod podszewką, a jest krew, błoto i brud. Wszystkie ważne dla mnie książki reporterskie nie są bezpieczne, wymagały czasu i odwagi, jak „Ameksyka” Vulliamy’ego, „Głód” Caparrósa czy „Cynkowi chłopcy” Aleksijewicz. Zresztą mnie nie interesuje rozpracowywanie mafijnych układów Albanii i robienie Watergate, tylko pokazanie, jak powszechna korupcja i rządy oligarchów wpływają na życie zwykłych obywateli. Albania komunistyczna doprowadziła system totalitarny do doskonałości. Dzięki pojęciu winy zbiorowej – za przewiny jednej osoby odpowiadał każdy członek jej rodziny – i dzięki sprawnemu systemowi bezpieki. Mówimy o niedużym państwie, gdzieś na skraju Europy, który na tle zimnowojennych turbulencji wydawał się potęgom tak nieważny, że został niemal zapomniany. Wszystkie inne kraje bloku wschodniego utrzymywały kontakty z Zachodem, polska Solidarność miała wsparcie z zewnątrz, a Albania po prostu zrywała kolejne sojusze, aż w 1978 r. była już kompletnie odizolowana. To, że ten kraj stał się totalitarnym laboratorium, bierze się stąd, że Hodża żył jak despota w zamku, miał znakomitą sieć funkcjonariuszy służb bezpieczeństwa, dobrze wyposażonych technicznie, którzy ciągle zbierali donosy i tropili ślady buntu. Najsłynniejsza chyba albańska książka, „Pałac Snów” Kadarego, pokazuje obraz odosobnionej struktury onirycznego państwa, w którym władza chce mieć wgląd nawet w sny obywateli, dlatego gromadzi je i rozpracowuje. Ta surrealistyczna wizja była odbiciem albańskiej rzeczywistości. Jedyny bunt, jaki pani opisuje, to bunt w więzieniu. To metaforyczne: Albania była więzieniem, więc ludzie w więzieniu czuli się bardziej wolni niż poza nim. To piękny akt w sytuacji beznadziejnej, nie miał żadnych szans, a jednak trwał trzy dni. Ciekawy jest dla mnie moralny wymiar buntu. Co możesz zrobić, gdy przez chwilę masz złudzenie wolności? Więźniowie wywiesili flagę albańską bez komunistycznej gwiazdy, żeby pokazać, że też kochają Albanię, zdemolowali tablice propagandowe, żeby pokazać, że sprzeciwiają się oskarżeniom i hierarchii, krzyczeli, że nie są wrogami ojczyzny. Bo nie byli. To władza wykreowała wrogów wewnętrznych, żeby stworzyć podziały w społeczeństwie i siać terror. Ten potwór ciągle potrzebował nowej krwi. Bardzo mnie poruszało, gdy słuchałam, jak więźniowie opowiadali po latach o przeszłości. Mówili: tyle nam odebrano, ale żyłem wśród ludzi, których nie poznałbym nigdzie indziej, mogłem czytać książki, na które nigdzie indziej bym się nie natknął. Fatos Lubonja mówił, że lata więzienia ukształtowały go jako pisarza. Ktoś inny mówił, że nie przeżyłby bez ludzkich gestów solidarności, bo podarowanie komuś kawałka mydła było wielkim aktem dobrej woli. Ciekawy jest w tej książce wątek literatury, która czasem była jedyną możliwością kontaktu ze światem i wolnością. W momencie, kiedy nie masz innej furtki, udajesz się na emigrację wewnętrzną i ratujesz się książkami, to jest twoja strategia przetrwania. Nie mogłam pisać tylko o cierpieniu, tym bardziej że – jak mówi jeden z bohaterów – zawsze można było znaleźć straszniejszą historię. Bardzo mało wspominam o torturach, a przecież niektórzy więźniowie umierali wskutek tortur, istniała przemoc seksualna wobec kobiet ze złą biografią. Ale w pewnym momencie sama musiałam wydobyć się z tej otchłani i skupić na historiach pokazujących przestrzenie wolności, przyjaźnie, strategie przetrwania. Jeden z bohaterów mówi: Gdybym nie żył w tamtych czasach, nie wiedziałbym, jak silny jest człowiek. Opowiada pani jednak historię, która nie ma dobrego zakończenia. Czasy totalitarne nie zostały rozliczone, kraj, który wyszedł z totalitaryzmu, nie nauczył się jeszcze samodzielności. Dlatego dla mnie protesty studentów, którzy w grudniu wyszli na ulice, są tak ważne. Trudno opisywać kraj, gdzie wszyscy wokół są sfrustrowani i pytają cię, jak mogliby stąd wyjechać. Nie ma się od czego odbić. I nagle na ulice wychodzą ci młodzi studenci, których system komunistyczny nie dotknął. Nie chcą obalić rządu, bo wiedzą, że opozycja może być jeszcze gorsza, tylko żądają reformy edukacji, żądają perspektyw, normalności. Według Instytutu Gallupa 79 proc. młodych Albańczyków mówi, że mogłoby wyemigrować z tego kraju w każdej chwili, na zawsze. Ci, którzy wychodzą na ulice, powtarzają, że nie chcą opuszczać kraju, tylko godnie żyć. Jeśli nie wyjdą na ulice, to nic się nie zmieni. Oni nie są odizolowani od świata, dzięki internetowi uczą się, jak się organizować, porównują albańskie statystyki z innymi krajami, koszty czesnego, koszty życia. Ich walka nie ma politycznego wektora, chociaż jest zrywem politycznym. Trzeba pamiętać o kryzysie ekonomicznym, którego my nie odczuwamy. W całej Europie rozbrzmiewa wielkie pytanie o przyszłość demokracji, tęsknimy za wielkimi ideami, za jakąkolwiek wizją przyszłości, która nie byłaby czarnym scenariuszem. A tu, w Polsce? Mimo wszystko staram się patrzeć na Polskę z optymizmem. Mam poczucie, że nowa władza zmusza mnie do zastanowienia się, jakie błędy popełniliśmy przez ostatnie 30 lat. Jak to się stało, że kraj, w którym narodziła się Solidarność, tak bardzo się podzielił. Musimy cały czas dyskutować o Polsce, i ta Polska musi być sprawiedliwa i solidarna. Debata spod znaku „byliśmy głupi” zaczęła się na krótko, zanim PiS doszedł do władzy. Za późno zdaliśmy sobie sprawę ze skali problemów społecznych, z zaniedbań systemu edukacji, z tego, że zabrakło idei, pod którą można było budować jedną Polskę. PiS daje ludziom większe poczucie bezpieczeństwa, ale mając społeczną akcept