Skąd się biorą paraolimpijczycy

Co skok to dalej. Aż wreszcie 6 m, rekord świata. A potem Karolina Kucharczyk, rocznik 1991, lekkoatletka z niewielkim upośledzeniem intelektualnym, pozuje do zdjęć przy elektronicznej tablicy wyświetlającej historyczny wynik, runda honorowa wśród fanfar, medal, hymn, biało-czerwona flaga na maszt. 80 tys. ludzi na trybunach olimpijskiego stadionu bije brawo na stojąco. Tak wypiękniało dzieło Ludwiga Guttmanna, niemieckiego neurochirurga żydowskiego pochodzenia, któremu na początku 1939 r. udało się uciec do Anglii. W 1944 r., niedługo przed lądowaniem aliantów w Normandii, spodziewając się tysięcy ciężko rannych żołnierzy, Brytyjczycy zezwolili Guttmannowi na otwarcie specjalistycznego szpitala w Stoke Mandeville, kilkadziesiąt kilometrów od Londynu. Pacjenci mieli z nim krzyż pański: nie przyjmował do wiadomości apatii wywołanej szokiem pourazowym. Organizował kursy maszynopisania, rzeźbienia, naprawy zegarków, a przede wszystkim zmuszał ich do ćwiczeń fizycznych. W dniu otwarcia pierwszej powojennej olimpiady w Londynie Guttmann zorganizował w przyszpitalnym parku zawody łucznicze dla garstki pacjentów. Impreza wrosła w letni kalendarz Stoke Mandeville, z biegiem czasu przybyło dyscyplin oraz chętnych, również z zagranicy. W 1960 r. udało się przenieść zawody do Rzymu, gdzie odbyły się zaraz po zakończeniu letnich igrzysk, co miało się stać dobrą tradycją. Paraolimpiady – początkowo przeznaczone tylko dla ludzi przykutych do inwalidzkich wózków – z czasem otwarto dla niewidomych i niedowidzących, ludzi z zaburzonymi funkcjami neurologicznymi, upośledzonych intelektualnie w niewielkim stopniu, po amputacjach, ograniczonych ruchowo np. z powodu stwardnienia rozsianego, karłowatości. • Justyna Kozdryk, rocznik 1980, w Londynie – 5 miejsce w podnoszeniu ciężarów do 44 kg. Kiedy kilka lat temu zaproszono ją do udziału w porannym programie telewizyjnym, prowadzący zaczął od pytania, dlaczego wybrała akurat podnoszenie ciężarów. „A myśli pan, że powinnam pójść w koszykówkę?” – odpowiedziała ze słynnym dystansem do siebie. To zasługa rodziców, którzy zawsze jej powtarzali, że jest normalną dziewczyną. Tyle że niską. 116 cm. Karłowatość. Gdy dojrzała, okazało się, że wcale nie jest taka normalna, bo potrafi wycisnąć ponad 100 kg. Nic za darmo. Ćwiczy cztery razy w tygodniu, po pracy. Prosi, żeby pozdrowić kolegów i koleżanki z Komendy Powiatowej w Grójcu, gdzie ma cywilny etat. W 1988 r. organizatorzy letnich igrzysk w Seulu uznali, że niepełnosprawnym zawodnikom należy się występ na głównych scenach, gdy tylko opuszczą je olimpijczycy. – Te igrzyska to właściwie początek zawodowstwa niepełnosprawnych sportowców – tłumaczy Tomasz Leżański, uczestnik kilku paraolimpiad, srebrny medalista w łucznictwie z Atlanty i Aten. Poziom zawodów rósł, ale trybuny zapełniano za sprawą żołnierzy, uczniów albo wolontariuszy. W Londynie po raz pierwszy w historii paraolimpiad zabrakło biletów na zawody, a zainteresowanie koszykówką na wózkach, pływaniem czy lekkoatletyką było olbrzymie. Sportowcy mówią: nie chce się stąd wyjeżdżać. – Do naszych medalistów ustawiały się sznureczki kibiców chętnych do zdjęć. Rekord to chyba półtorej godziny pozowania, a i tak grzecznie przeprosiliśmy, że musimy już iść spać – opowiada Robert Szaj, wiceprezes Polskiego Komitetu Paraolimpijskiego i prezes Polskiego Związku Sportu Niepełnosprawnych „Start”. Dla Jagody Polesik, już weteranki – trzykrotnej złotej medalistki z Sydney w szermierce na wózkach – ta euforia kibiców z Londynu jest logiczna. – Przecież mimo swoich ułomności zawodnicy bardzo często prezentują poziom sportowy nieosiągalny dla przeciętnego zdrowego człowieka. • Marta Makowska, rocznik 1977, londyńska brązowa medalistka w szermierce na wózkach (na paraolimpiadzie w 2000 r. w Sydney zdobyła cztery złote medale), ma uszkodzony rdzeń kręgowy w wyniku nieudanej operacji w pierwszym roku życia. Z wykształcenia filozofka przyrody, pracuje w Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie w Wołominie. W Marcie gotowość do pokazywania się światu budowała się cegiełka po cegiełce. Bardzo nieśmiała, początkowo uczyła się w domu, w trybie indywidualnym. Aż rodzice przekonali ją, by do liceum poszła tak jak inni rówieśnicy. Budynek szkoły był stary, bez windy; między lekcjami po schodach, wraz z wózkiem, przenosili ją koledzy. Rodzice znaleźli w gazecie informację o Integracyjnym Klubie Sportowym działającym przy warszawskiej AWF. Okazało się, że Marta ma predyspozycje do ról pierwszoplanowych: refleks i energię. Zrobiła prawo jazdy. Za pierwszym razem. Przez Internet zaczęła korespondować z Adamem. Ich ślub przed pięciu laty w rodzinnej Kobyłce Marty, ze szpalerem szablistów, pod którym przechodziła para młoda, był wydarzeniem. Marta była już wtedy osobą bywałą w świecie, przyzwyczajoną do światła fleszy. Rok później urodziła Gabrysię. Robert Szaj przed igrzyskami zakładał zdobycie przez 101-osobową ekipę minimum 22 medali, skończyło się na 36, w Pekinie było 30. Ze sportu są w stanie utrzymać się tylko nieliczni – koszykarze, tenisiści czy siatkarze, grający w zagranicznych zawodowych ligach lub turniejach. W kraju tylko kilkoro najbardziej utytułowanych paraolimpijczyków nie musi łączyć treningów z pracą zarobkową – mają stypendia za wyniki z Ministerstwa Sportu (wywalczone kilka lat temu przed Trybunałem Konstytucyjnym), regularne wypłaty od firmy Aviva, największego prywatnego sponsora PKPar. Teraz medaliści z Londynu mogą liczyć na jednorazowe premie z budżetu państwa – w zależności od koloru medalu od 9,2 tys. do 18,4 tys. zł. – Bajka – wzdycha Jagoda Polesik. – Poprzednio za trzy złote medale dostawało się premię, która wystarczyła na dobry obiad w rodzinnym gronie. • Łukasz Mamczarz, rocznik 1988, w Londynie zdobył brąz w skoku wzwyż – pokonał 174 cm. To jego pierwsza paraolimpiada. Przechodził jeszcze w gorzowskim szpitalu rehabilitację po wypadku motocyklowym, gdy dr Irena Sosińska-Małyszko zadzwoniła do Zbigniewa Lewkowicza, trenera niepełnosprawnych sportowców ze Startu Gorzów, że jest u niej chłopak, któremu warto się przyjrzeć. Agnieszka Lewkowicz, żona i asystentka trenera: – Dobrze, że trafił do nas, zanim jeszcze dopadł go dół powypadkowy. Z dwóch treningów tygodniowo szybko zrobiło się sześć. Pierwsza zasada w pracy ze sportowcami niepełnosprawnymi: nie zaszkodzić. W przypadku Łukasza trzeba było znaleźć złoty środek między budowaniem formy a obciążaniem zdrowej nogi. Z Londynu wraca do treningowego kieratu i pracy w dziale marketingu firmy Impuls (sprzątanie, ochrona, monitoring), będącej zakładem pracy chronionej i sponsorem klubu Start. Prezes Szaj wie, że jest nielubiany za nazywanie rzeczy po imieniu. Jego zdaniem, nie ma co godzić się na półśrodki, tylko upominać o swoje prawa, walczyć z barierami. Ale prezes nawet w środowisku niepełnosprawnych obserwuje zgodę na traktowanie po macoszemu. • Joanna Mendak, rocznik 1989, dwukrotna złota medalistka w pływaniu na poprzednich paraolimpiadach, w Londynie zdobyła złoto. Na miejski basen w Suwałkach przyprowadziła ją ciocia, ratowniczka. Joasia miała wtedy 6 lat. Była mała, chuda, wystraszona, na nosie denka od butelek: minus 13 na jedno oko, drugie prawie w ogóle niesprawne. Wstydziła się tych szkieł, więc spuszczała głowę prawie do samej ziemi. Rzucili ją na tym basenie na głęboką wodę: między 11-latków, trochę krytycznych, trochę tym rozbawionych. Ciągle na tym basenie płakała. Pływała od początku dziwną, autorską techniką: głowa wysoko nad wodą, tak żeby prawe oko nie traciło kontaktu z torem. Żeby nie powpadać na innych, a na koniec nie rozwalić się o ścianę. Czasem wpadała. Zabierając grupę na zawody, trener zabierał i Asię. – Zawodnik pełnosprawny musi zmierzyć się z tremą. Niepełnosprawny jedzie na zawody jeszcze z własnym wstydem, a czasem też ze wstydem rodziców – opowiada Edward Dec, jej pierwszy trener. Asia była delikatna. Zdarzali się i tacy, co pływali w skarpetkach, bo się wstydzili niekształtnych stóp. – To jest bardzo ludzkie. Podobnie jak to, że każdy człowiek, gdy zobaczy inność, to jest po prostu ciekawy. Ale potem mu się ta inność opatrzy. I tak też powiedział Asi. Że popatrzą na nią i się przyzwyczają. Przełomem były pierwsze zawody dla niepełnosprawnych: 2002 r., zimowe mistrzostwa Polski. Od tego momentu przestała schodzić z podium. W zawodach dla niepełnosprawnych wygrywała zwykle, wśród pełnosprawnych – często. Dziś, gdy idzie ulicą w Suwałkach, ludzie się oglądają, młodzież zaczepia i bierze autografy. Mówią o niej: gwiazda. Tyle że teraz chodzi bez laski, denka od butelek zamieniła na specjalne szkła kontaktowe. Jak ma się czuć paraolimpijczyk, pyta retorycznie prezes Szaj, kiedy państwowy przewoźnik LOT odmawia wzięcia do luku bagażowego kilkunastu wózków i toreb ze sprzętem? Albo kiedy słyszą, że po amputacji nogi lekarz orzecznik ZUS potrafi przyznać rentę na rok, jakby miał nastąpić cud ozdrowienia? Albo kiedy publiczna telewizja ogranicza transmisję ze zmagań w Londynie do kilkuminutowych kronik? – Transmisje na żywo byłyby dla nas jak tlen. Wciąż słyszymy od sponsorów: a co ja z tego będę miał, skoro nikt was nie zna i nie chce pokazać? – mówi Jagoda Polesik. Prezes Szaj dodaje, że kiedy negocjował możliwość pokazywania igrzysk w polskiej telewizji, dawano mu do zrozumienia, że takie zawody są nieestetyczne. Jagodzie Polesik wydawało się po Sydney, że ma swoje pięć minut – ktoś podpowiedział, że ma piękne włosy, świetnie nadawałyby się do reklamy szamponu. Ale szybko została sprowadzona na ziemię – jak taki wózek będzie wyglądał w telewizji. Od pracowników Polskiego Komitetu Paraolimpijskiego można usłyszeć, że odmowa telewizyjnej relacji w tym roku to skandal. Zwłaszcza że pokutuje przekonanie, iż paraolimpiada – pod względem rozmiarów druga po letnich igrzyskach impreza sportowa świata – to marginalne zawody, z wynikami na poziomie lekcji wf w szkole podstawowej. Zdarza się, że niepełnosprawni też tak myślą, dzwonią: Właśnie się dowiedziałem, że za pół roku odbędzie się paraolimpiada, a jeżdżę na wózku i czasami trochę dźwigam w siłowni, jak się tam dostać? Tymczasem niepełnosprawni, tak samo jak w pełni sprawni, muszą zdobyć kwalifikacje. Więc mówią przy każdej okazji: najpierw zobaczcie w nas sportowców, a potem pytajcie o wypadki, choroby i ułomności. • Krzysztof Smorszczewski, rocznik 1963, trzykrotny złoty medalista olimpijski w rzucie kulą, w Londynie zajął 7 miejsce. Trochę się teraz o niego niepokoją w klubie Start Białystok. Ta jego wściekła ambicja, mówią, która przez lata prowadziła go do medali, tym razem może obrócić się przeciw niemu. Bo Krzysztof nienawidzi przegrywać. W Londynie wielokrotny mistrz świata pobił własny rekord życia. O 12 cm – niewyobrażalnie dużo. I tylko