Ziemowit Szczerek na Dolnym Śląsku

Jakie są dziś ziemie zachodnie, które przed blisko 70 laty znalazły się w obecnych granicach Rzeczpospolitej? Jak żywioł polski wymościł się i odnalazł na terenach, które przez stulecia znajdowały się w kręgu kultury pruskiej i niemieckiej? Na wędrówkę po nich przez całe wakacje zaprasza Ziemowit Szczerek, laureat literackiego Paszportu POLITYKI, w ramach 18 już Półprzewodnika POLITYKI. *** Jeździłem po Jeleniogórszczyźnie i oglądałem pejzaż kulturowy po apokalipsie. Słowem: postapokalipsę oglądałem. Ale w tej postapokalipsie nie było już niczego strasznego. Kiedyś – owszem. Teraz – już tylko sielskość, co z tego, że w postapokalipsie. Zielono było, cicho, spokojnie. Co z tego, że tkanka, która narosła na tym kościotrupie dawnej niemieckiej krainy, była pokraczna i niedoskonała. Co z tego, że stary i zmurszały kościotrup Niederschlesien nadal był piękniejszy niż świeży, lecz kostropaty naskórek Dolnego Śląska. Trudno. Nikt nie mógł oczekiwać, że będzie inaczej. Każdy, kto znał wsie między Częstochową a Kielcami czy między Łuckiem a Lwowem, musiał wiedzieć, że ich mieszkańcy, przesiedleni na poniemieckie ziemie, nie stworzą czegoś powyżej swoich sił. Że nie ma szans, nie staną się ni stąd, ni zowąd Niemcami. Bo to Niemcy stworzyli Niederschlesien, a ci przybysze, ci przesiedleńcy stworzyli Świętokrzyskie i Wołyń. I że w najlepszym razie mogą właśnie je w Niederschlesien odtworzyć. I odtwarzali, i ten miszmasz polskich regionów nałożony na Niederschlesien. Niemcy robili tutaj głównie za upiory albo – w najlepszym razie – za tajemniczą, nieco demoniczną rasę, która zaczyna, jak się tu mówi, wracać po swoje. – Do sąsiada brata rodziny przyjechali Niemcy mercedesem, mówili, że potomkowie dawnych właścicieli – usłyszałem kiedyś we Wrocławiu. – Tamci ich przyjęli, ugościli, popili sobie, rano wstają – mercedesa nie ma, Niemców nie ma, a w stodole jama w ziemi wykopana. Wrócili po swoje. Nie wiadomo zresztą dlaczego, mając do dyspozycji tyle marek aut, Niemcy po swoje zawsze przyjeżdżają akurat mercedesem. Albo te historie o Niemcach, którzy udają Polaków, a tak naprawdę są strażnikami ukrytych poniemieckich skarbów, sekretnych przejść zbudowanych przez nazistów, wiodących z jednego tajemniczego miejsca w inne tajemnicze miejsce, bo – jak wiadomo – rządzący raptem nieco ponad dekadę naziści pozostawili po sobie więcej mistycznych, złowrogich tajemnic niż jakakolwiek starożytna kultura, choćby trwała tysiąclecia. Więc co chwila słychać opowieść o starym odludku, bez rodziny, żyjącym w okolicy od zawsze, niby Polaku, ale zawsze nieco dziwnym. I zawsze, gdy człowiek ten umiera, okazuje się, że pod pachą ma wytatuowane runy SS, a w skrytce pod podłogą – nazistowski mundur i papiery ze swastyką. I rozkazem od samego Himmlera, żeby do śmierci strzec jakiejś wielkiej, straszliwej i klątwą obłożonej tajemnicy. • Niemcy ludzi fascynują. Niemiecka historia też. Ale przecież nie tak dawno jeszcze z niemieckich grobów masowo skuwano nazwiska pisane szwabachą, wydłubywano z betonu stare zdjęcia Niemców, by nie musieć na nich patrzeć, ale i – być może – by oni nie patrzyli na to, co się tutaj teraz dzieje. Nie mówię, że tak było na wszystkich cmentarzach – na niektórych pozwalano niemieckim grobowcom samym obrócić się spokojnie w proch i pył, nie przykładając do niczego ręki, zapominając widocznie, że grzeszy się nie tylko uczynkiem, ale i zaniedbaniem. Parę lat temu trochę tak było na przykład w Jeleniej Górze, przy starym kościele św. Krzyża. Nastoletni sataniści spod znaku Nergala i Sandora la Veya pozostawili tam pentagramy, nazwy growlujących zespołów i puste butelki. W sumie – trudno było mi się dziwić. Gdybym był nastoletnim satanistą z Jeleniej Góry, też bym tam łaził. Trudno wyobrazić sobie miejsce lepiej oddające nastrój gotyckiego horroru. Właściwie to na Dolny Śląsk powinni pielgrzymować wszyscy okultyści, goci i metale świata. Jaka tam Transylwania, Transylwania przy Dolnym Śląsku to bajka dla dzieci. A tutaj, na Dolnym Śląsku, ludzie opowiadali sobie historie o hybrydach ludzi i zwierząt, ofiarach nazistowskich eksperymentów, które do tej pory kręcą się po lasach, tutaj, na Dolnym Śląsku, płaskorzeźby przedstawiające dawnych mieszkańców wmurowane w kościelne ściany przypominają wyobrażenia wampirów, odkryte w jakichś zapomnianych świątyniach sprzed wieków. W Jeleniej kręciłem się po tych pootwieranych z kopa grobowcach, patrzyłem na kościste wyobrażenia śmierci, na kamienne anioły ze zwietrzałymi twarzami i myślałem o Ruinenwert, czyli takim projektowaniu budowli, by nawet po upadku całej cywilizacji prezentowały się one pięknie, niczym budowle starożytnych Grecji i Rzymu. Podobno Hitler ze Speerem mieli na tym punkcie obsesję. Cokolwiek powiedzieć – zdemolowane Niemcy robiły wrażenie. Można było wykorzenić stąd Niemców, ale niemieckość wyrwać było o wiele trudniej. • Dawniej, w niemieckich czasach, śmigał przez Dolny Śląsk pociąg o nazwie Latający Ślązak, który w niecałe cztery i pół godziny woził pasażerów z niemieckiego Charlottenburga do Bytomia, gdzie powszechnie nazywano go Latającym Pieronem. Cały Dolny Śląsk zresztą pocięty był torami, wie to każdy, kto zna słynną mapę obrazującą nierówności między dawnymi zaborami na podstawie gęstości rozmieszczenia sieci kolejowej. Wielu zna też najnowszą mapę, krążącą po sieci i udowadniającą, że obecny rząd wyrównuje te różnice, tyle że nie rozbudowując kolei w dawnej Kongresówce, tylko likwidując połączenia na poniemiecczyźnie. Ale czar kolei wszystek nie znika, choć coraz bardziej perwersyjny to czar. Na przykład taka stacja w Siedlęcinie. Doszliśmy tam z plecakami znad Jeziora Pilchowickiego, miejsca, w którym kończy się film „Skąpani w ogniu”, jeden z „westernów Ziem Odzyskanych”: mowa o scenie, w której Mikulski, Siemion i cała reszta bohaterów odchodzą ku zachodzącemu słońcu, a w tle słychać melodię do „Spoza gór i rzek”: „Będzie wielka rzecz, Pospolita Rzecz”. My nie odchodziliśmy na zachód, tylko po prostu kręciliśmy się po dolnośląskich okolicach „wielkiej Pospolitej Rzeczy” i bez specjalnej frustracji kontemplowaliśmy jej porażkę. Bez frustracji i z wyrozumiałością, bo każdemu się zdarza przecenić swoje siły. A gdy w końcu nam się znudziło, poszliśmy na pociąg. I tak właśnie trafiliśmy na stację w Siedlęcinie, na widok której opadły nam szczęki. Przede wszystkim budynek stacji kolejowej zamieniony był na dom mieszkalny, ogrodzony zwykłym polskim płotem, za którym walało się zwykłe polskie wyposażenie ogródka. Wokół torowiska chaszczyły się imponujące krzaczory. Zobaczyliśmy – i już mieliśmy zrobić w tył zwrot, bo nawet nie przyszło nam do głowy zakładać, że cokolwiek tutaj przyjedzie, gdy – cóż począć – przyjechało. Nowoczesny żółty pociąg, z drzwiami na przycisk, syczącymi dyskretną pneumatyką, te sprawy. Przedarł się tu ten pociąg przez coś o wyglądzie zdziczałego stepu, przez ten kraj zastygły w nigdy niedokończonym przepoczwarzaniu, na stację, w której ktoś sobie po prostu zamieszkał i którą ogrodził płotem. Nie wierząc własnym oczom, wsiedliśmy do środka. Siedzieli w wagonach staruszkowie, którzy musieli pamiętać jeszcze swoje błotniste ścieżyny na Kresach, a teraz jechali do miasta i nakładali odświętne garnitury sprzed 50 lat, splatali pokrzywione dłonie na kolanach i patrzyli na tę całą elektronikę wokół nich z równym co my niedowierzaniem. Obok nich siedzieli wiejscy chłopaczkowie, identyczni jak w całej Polsce: adidasy, krótkie spodnie, podkoszulki, podgolone głowy. Dobrze już czuli się w tych nowoczesnych pociągach. Gorzej było z rzeczywistością za oknami. Patrzyli na nią i wiedzieli, że coś jest nie tak, w końcu oglądali amerykańskie filmy, bywali przecież w Niemczech sprowadzać sobie audiki i beemki i rozumieli, że coś tutaj jest nie w porządku, ale nie mieli pojęcia, jak się za to zabrać, żeby było w porządku. Ja też, szczerze mówiąc, nie do końca wiedziałem. Przecież jestem jednym z nich. Nie rozumiałem, dlaczego tu jest tak, a tam, kawałek dalej – inaczej. • No bo co, robić to tak, jak na przykład w Polkowicach? Tak, w Polkowicach próbowano zrobić sobie Zachód. Wszystko równe, kąty proste, wszystko w stonowanych, ciepłych barwach, asfalt równy – co się dzieje? Wjechałem do centrum, wyszedłem na rynek. Czułem się jak w cukierni, pomiędzy gigantycznymi tortami bezowymi postawionymi bezpośrednio na bruku. To wszystko wydawało mi się sztuczne. Owszem, nie aż tak sztuczne jak odnowienie Białorusi Łukaszenki, gdzie mamy do czynienia z malowaniem odpadających tynków grubą warstwą farby, tutaj wszystko jest dość porządnie wykonane – choć kiczowate i, szczerze mówiąc, brzydkie. Polkowice przypominają nuworysza, który idzie na bal i nie pozwala sobie nawet na odrobinę luzu: kanty ma tak zaprasowane, że można się pokaleczyć, perfumy tak mocne, że nie można oddychać, a maniery tak nienaganne, że przypomina robota. Ale, myślałem, chodząc po Polkowicach, od czegoś trzeba zacząć. Jakoś trzeba zaszczepiać ludziom konieczność dbania o estetykę, nawet jeśli początkowe kroki wyglądają groteskowo. Bo Polkowice ze swoimi ujednoliconymi dachami, ze swoimi ujednoliconymi fasadami też przegrały z niemieckością, próbując ją histerycznie nieco naśladować. • Najpierw przyjeżdżali tutaj ci, którzy wracali z Niemiec. Z robót czy z obozu. Przyjeżdżali – i dalej na wschód już nie chciało im się wracać. Często nie mieli po co. Po pierwsze – spalone. Po drugie – bieda. Bo jeśli kogoś wysyłali na roboty do bauera, to mógł trafić źle albo w miarę znośnie. Jeśli źle, to piekło na ziemi: robota ponad siły, bicie i szykany. Ale jeśli dobrze, to można było żyć w miarę i nawet jedzenie rodzinie w Polsce czasem wysłać. A same Niemcy robiły wrażenie na Polakach. Brukowane ulice, murowane domy, nowoczesność w obejściu. Gdy tylko pojawiła się taka możliwość, wielu chciało tutaj gospodarzyć – tyle że na swoim. Wielu jednak też swoje od Niemców wycierpiało. Nienawiść mieszała się z podziwem, pogarda ze współczuciem. – Ci, którzy wracali z robót, najgorzej traktowali Niemców, mścili się – opowiadał w Legnicy starsz