Architektura miejskich barier

W latach 30. w Stanach Zjednoczonych odpowiedzialny za planowanie przestrzenne Robert Moses projektował drogi ekspresowe na Long Island. Nic ich na starych fotografiach nie wyróżnia. Wiadukty zostały jednak specjalnie zawieszone nisko, więc bez problemu mogły pod nimi przejechać tylko samochody osobowe, należące do wyższej klasy społecznej. Nowojorskie autobusy z biedniejszą, przeważnie czarnoskórą, ludnością musiały się kierować w weekendy na inne, publiczne plaże. Od tego czasu, ze szczególnym nasileniem w latach 90., powstają projekty architektury wykluczenia. To drobne i opresyjne ingerencje w przestrzeń miejską, których ludzie początkowo nie zauważają albo nie rozpoznają funkcji, jaką pełnią. Bariery budowane są przez bogatsze klasy społeczne lub urzędników i kierowane przeciwko słabszym i mniej zarabiającym. – Gołym okiem się tego nie widzi. Dopiero z perspektywy bezdomnego, którym sam byłem, stało się to mocno odczuwalne – mówi Leszek Bór z Fundacji Barka, pomagający żyjącym na holenderskich ulicach Polakom wrócić do domu. Pracownicy socjalni często słyszą od nich, że czuli się w miastach Europy Zachodniej czy Ameryki Północnej jak zwierzęta. Rozwiązania przestrzenne w większych skupiskach ludzi w Polsce powoli zmierzają w tę samą stronę. Kolce Wmontowane w chodniki kolce czy zraszacze reagujące na ruch z pozoru wyglądają niewinnie. Jednak ich funkcja jest opresyjna i ściśle określona – nie pozwalają rozłożyć się bezdomnym pod prywatnymi i publicznymi budynkami Nowego Jorku czy Hamburga. Urządzenie rozpryskujące wodę zamontowano nawet na schodach prowadzących do katedry w San Francisco, co zresztą wywołało ostatnio falę protestów. Zgodnie z zachodnim wzorem na dworcach kolejowych w Polsce i pod nowymi warszawskimi wiatami przystankowymi pojawiają się węższe, lekko wypukłe ławki. Mają uniemożliwić koczowanie bezdomnym. Na polskiej ulicy są stosunkowo nowym zjawiskiem, choć sam projekt stołecznych przystanków czekał na realizację w Zarządzie Transportu Miejskiego kilka lat. – Osoby bezdomne budzą najczęściej wśród naszych pasażerów odrazę swoim wyglądem i zapachem, pozbawiają podróżnych komfortu – tłumaczy pojawienie się ławek w stolicy Igor Krajnow, rzecznik prasowy ZTM. Nowych wiat ma powstać 1580, na 200 z nich zamontowane zostaną wypukłe siedzenia. Choć według ZTM mają one służyć budowaniu pozytywnego wizerunku miasta wśród przyjezdnych, zdaniem teoretyków architektury papierkiem lakmusowym dobrze zaprojektowanej przestrzeni publicznej jest właśnie obecność bezdomnych. Tymczasem firma reklamy zewnętrznej AMS, która w porozumieniu z ZTM stawia wiaty w Warszawie, umieściła obok wykluczających siedzisk plakaty akcji społecznej z rysunkiem uzbrojonej w kolce na gołębie ławki osiedlowej i komentarzem „Przestrzeń wspólna – przestrzeń niczyja?”. Paradoksów na wspólnym terytorium jest więcej, coraz częściej projekty architektury wykluczenia służą bowiem zdobywaniu pieniędzy. Na rynku w Krakowie praktycznie nie ma ławek, na których ludzie mogliby swobodnie przysiąść. Przestrzeń zdominowały kawiarniane ogródki, a te wykluczają biedniejszych mieszkańców, których nie stać na kawę czy posiłek. W parkach i na osiedlach drewniane ławki znikają albo zamieniane są na metalowe, podzielone podłokietnikami. Niemiecki rzeźbiarz Fabian Brunsing stworzył nawet komentującą to zjawisko instalację – ławkę, która miała w siedzeniu kolce, chowały się, jeżeli ktoś wrzucił do automatu pieniądze. Kto zapłacił, mógł siedzieć. Co znamienne, chińscy urzędnicy potraktowali pomysł Brunsinga dosłownie i zamontowali takie ławki w przeludnionych parkach miejskich prowincji Szantung. Z kolei pod mostami i kładkami dla pieszych w wielu stolicach zachodnioeuropejskich montowane są betonowe kolce. Mają uniemożliwić bezdomnym dostęp do schronienia. – W Polsce takie działania zapewne dopiero się zaczną, zwłaszcza po wydarzeniach na moście Łazienkowskim w Warszawie – mówi architektka Aleksandra Wasilkowska, odnosząc się do pożaru elementów konstrukcji i długotrwałego remontu warszawskiej przeprawy przez rzekę. Podejrzenie o wzniecenie pożaru padło właśnie na bezdomnych. Wasilkowska ocenia, że w miastach Europy Zachodniej opresyjne działania są obecnie bardziej rozbudowane, ale jednocześnie siatka pomocy społecznej jest dużo gęstsza. Skejtbloki, zwane też pig ears (z ang. świńskie uszy), to z kolei metalowe blokady zakładane co kilkadziesiąt centymetrów na krawędziach murków czy na balustradach w miejscach, które upodobali sobie deskorolkowcy. Ci szybko się zresztą nauczyli przeszkody omijać – podskakują z deską w odpowiednich momentach. Przeciwko młodzieży można też wykorzystać światło i dźwięk. Na przykład alarm Mosquito, stosowany w Stanach Zjednoczonych czy w Wielkiej Brytanii, choć budzący kontrowersje wśród obrońców praw człowieka. To teoretycznie niegroźny dla zdrowia, za to nieprzyjemny dla ucha, sygnał dźwiękowy o wysokiej częstotliwości. Ma być słyszalny tylko dla ludzi w wieku poniżej 25 lat i według zapewnień producenta powoduje, że nie wytrzymają oni w miejscu, gdzie został włączony, dłużej niż 10 minut. Wynalazca alarmu Howard Stapleton wie, co mówi: w fazie testów badał jego działanie na własnych nastoletnich dzieciach. Częstotliwość sygnału Mosquito może jednak zostać zmieniona, wtedy system kierowany jest przeciwko zbierającym się osobom starszym. Montowany zazwyczaj w prywatnych domach i na terenie firm, został już zakupiony przez siły policyjne w kilku krajach.   Zaskakująco złośliwy jest też sposób, w jaki wykorzystane zostało przeciw nastolatkom światło. Choć zazwyczaj delikatne bladoniebieskie żarówki, montowane na stacjach kolejki w Tokio, służą uspokajaniu potencjalnych samobójców, to mocne fluorescencyjne jarzeniówki, założone w tunelu w Manchester, gdzie w drodze ze szkoły do domu zbierają się uczniowie, uwidaczniają ich wszystkie zmiany trądzikowe. I odstraszają młodzież. Lustra weneckie Niewygoda bywa przemyślaną, świadomą decyzją projektantów i urzędników, mającą na celu większą kontrolę nad przestrzenią do tej pory niczyją: skrawkami terenu zbyt wąskimi, by coś na nim wybudować, nad pasami między jezdniami ruchu. Równocześnie z militaryzowaniem przestrzeni publicznej wejść do wnętrza budynków zaczynają bronić bramki, domofony i skanery. Szyby i lustra na ścianach zewnętrznych mogą doświetlić i ograniczyć zużycie energii elektrycznej w wieżowcach. Czasem budynki mają jednak na swojej frontowej ścianie lustra weneckie, by nie można było sprawdzić, co jest w środku. – Fasady współczesnych budynków często są gładkie, pozbawione jakichkolwiek elementów pozwalających przechodniom na chwilę przysiąść, odpocząć, oprzeć się. To trochę tak, jakby zarządca robił wszystko, by budynek nie był wykorzystywany inaczej, niż on to zaplanował – mówi Marek Krajewski, socjolog z Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Dotyczy to nie tylko prywatnych biurowców, ale i gmachów publicznych, dlatego pozytywnie została przyjęta przez greckie społeczeństwo jedna z pierwszych uchwał Syrizy – usunięcie metalowych barier, do tej pory oddzielających budynek parlamentu od mieszkańców Aten. Na razie architektura wykluczenia wykorzystywana jest na dużo większą skalę na świecie niż w Polsce, choć i u nas można zaobserwować powolne włączanie w przestrzeń obcej ludziom estetyki. Dzieje się to także w małych miastach. Dobrym przykładem jest ulica Tumska w Płocku, która jeszcze kilka lat temu była wyłożonym starymi kwadratowymi płytami