Pierwszorzędny trójrzędowiec znów na morzu

Turyści zwiedzający grecki Pireus mogą tam zastać tego lata wyjątkowy widok. Po 10 latach spędzonych w suchym doku na remoncie na ciepłe wody Morza Egejskiego wypłynęła znów niezwykła jednostka – pełnowymiarowa replika greckiej triery z IV w. p.n.e. zrekonstruowana w latach 80. Dzięki swym kształtom i wymalowanym na dziobie „oczom” nieco przypominający morskiego potwora z prehistorycznych mitów okręt będzie z pewnością bohaterem wielu wakacyjnych fotografii. I słusznie, bowiem „Olimpias” (nosi to imię po matce Aleksandra Wielkiego), mimo pozornej prostoty konstrukcji, jest wybitnym osiągnięciem ludzkiego geniuszu, w równej części starożytnych szkutników, jak współczesnych inżynierów. Starożytny niszczyciel Czym właściwie jest triera? Bez wątpienia najbardziej zaawansowanym technicznie, najszybszym i najpiękniejszym okrętem antyku, który odegrał wielką rolę w powstaniu zachodniej cywilizacji. Jej kolebka, Morze Śródziemne, stała się dla ludów zamieszkujących wyspy i wybrzeża zarówno impulsem rozwojowym, źródłem bogactwa, wezwaniem do poznawania świata, jak i drogą podboju, bramą, przez którą w każdej chwili mogło nadejść niebezpieczeństwo. Stąd obok okrągłych, pojemnych i powolnych, pływających pod żaglem statków handlowych pojawiły się smukłe, szybkie, zwrotne i napędzane wiosłami okręty, najpierw używane zarówno przez piratów, jak i kupców (często o przejściu od jednego do drugiego zajęcia decydowała po prostu okazja). Jednostki te ewoluowały w smukłe pentekontery (50-wiosłowce). Głównym napędem antycznego okrętu wojennego nie mógł być żagiel, to wiosła zapewniały mu, niezależnie od kaprysów wiatru, niezbędne w bitwie szybkość i zwrotność. Przed konstruktorami stanął więc problem zwiększenia liczby wioślarzy bez nadmiernego wydłużania kadłuba. W VII w. p.n.e. na Morzu Śródziemnym rozpowszechniła się diera (dwurzędowiec), w której pomiędzy ławkami dodano stanowiska dla marynarzy operujących krótszymi wiosłami, uzyskując w ten sposób dodatkową siłę bez przedłużania stępki. Kolejny krok, czyli wprowadzenie trzeciego wioślarza, wymagał już radykalnej zmiany konstrukcji okrętu przez wysunięcie ławek części wioślarzy poza obrys kadłuba. Współcześni uczeni przypisują wynalezienie triery Fenicjanom, choć starożytni Grecy mieli swoją opinię – ich zdaniem pierwszy trójrzędowiec zbudował Amejnokles z Koryntu około 700 r. p.n.e. Triera, droga, skomplikowana w budowie i obsłudze, miała odegrać kluczową rolę w pierwszym starciu Wschodu z Zachodem. Czyli w wielkim konflikcie pomiędzy perskim imperium a koalicją greckich miast-państw. Ateńczycy, nie zdając sobie sprawy z siły przeciwnika, postanowili wspomóc walczących z Persami Greków zamieszkujących wybrzeże Azji Mniejszej. Persja, pełniąca rolę ówczesnego supermocarstwa, odpowiedziała ekspedycją karną, zakończoną klęską pod Maratonem (490 r. p.n.e.). Nie mogąc pozwolić sobie na podobne despekty, 10 lat później Wielki Król zorganizował inwazję angażującą siły całego imperium, w tym flotę liczącą tysiąc okrętów, złożoną głównie z sił państw podległych – Fenicji, miast greckich i Egiptu. Ku zaskoczeniu wszystkich, zawiązana pod przewodnictwem Sparty i Aten, grecka koalicja pokonała flotę perską, wciągniętą pod Salaminą w pułapkę przez genialnego ateńskiego wodza Temistoklesa. Tam, na wąskich wodach greckie triery, mniejsze i bardziej zwrotne, rozgromiły większe i liczniejsze okręty perskie. Zwycięstwo nad Persami zapoczątkowało epokę świetności Aten, które szybko wyrosły na morską potęgę, po Mykeńczykach drugą w dziejach Morza Śródziemnego talassokrację (władztwo sprawowane dzięki dominacji na morzu). Potęgę napędzaną siłą ramion ateńskich wioślarzy, którzy prędzej czy później musieli upomnieć się o swój udział we władzy. Ponieważ w szczytowym momencie swego rozwoju ateńska flota liczyła 400 okrętów (nie tylko trójrzędowce), liczba wioślarzy, wywodzących się z najbiedniejszych warstw społecznych, mogła przekroczyć 60 tys. ludzi. I to właśnie oni zdecydowali o skrajnie (jak na ówczesne standardy) demokratycznym ustroju Aten, pierwszym w dziejach, gdzie o pozycji obywatela decydowała nie tylko jego zamożność, ale też wywiązywanie się z obowiązków wobec ojczyzny. A triera? Po upadku wyrafinowanej, starożytnej cywilizacji przeobraziła się w wielką, lecz prymitywną galerę, na której pokładzie skazańcy lub niewolnicy, przykuci po czterech do jednego wiosła, pracowali aż do śmierci z wyczerpania. Jak to było zrobione? Już w renesansie włoscy uczeni zaczęli zastanawiać się nad znaczeniem terminu „trójrzędowiec” i konstrukcją antycznych okrętów. Nie mając dostępu do ikonografii i usiłując wyciągać wnioski ze źródeł opisowych, w XVI w. rozpoczęli spór o to, czy greccy wioślarze siedzieli we trzech na jednej ławce, operując wiosłami o różnej długości, czy też siedzieli na trzech różnych poziomach. Nie chodziło tu wyłącznie o czystą wiedzę – odwołując się do antyku, usiłowano powtórnie wynaleźć system, który zwiększyłby szybkość weneckich czy genueńskich galer wojennych. Spór o wioślarską ławkę rozstrzygnęły dopiero odkrycia archeologów badających Grecję po jej wyzwoleniu spod tureckiej okupacji. Marmurowe reliefy przedstawiające greckie okręty pokazywały wyraźnie wioślarzy siedzących na trzech poziomach triery. Pierwszą nowożytną próbę rekonstrukcji triery podjęli Francuzi na rozkaz Napoleona III, wielkiego miłośnika starożytnego Rzymu i admiratora Cezara. Okręt, mający być ozdobą wystawy paryskiej w 1867 r., zaprojektował Henri Dupuy de Lôme, doświadczony inżynier, konstruktor „Napoleona”, pierwszego okrętu wojennego napędzanego śrubą i silnikiem parowym. Triera o 130 wiosłach, zwodowana na Sekwanie, odbyła swoją pierwszą podróż w 1861 r. z cesarzem na pokładzie. Mimo zastosowania nowoczesnej inżynierii okręt pływał dość marnie, rozwijając (z prądem) zaledwie 5,5 węzła. Wiosła o różnych długościach okazały się nieefektywne, załoga nie potrafiła się nimi posługiwać, a kadłub przeciekał. Jednostkę odholowano do portu w Cherbourgu, gdzie w spokoju – choć chciano uczynić z niej cel dla torped – doczekała rozbiórki. Ten nienapawający optymizmem eksperyment na lata oczernił greckie okręty. Zamiast przyjąć z pokorą fakt, że starożytni byli lepszymi szkutnikami, nowocześni uczeni zaczęli nazywać triery „niezdarnymi i niezdolnymi do żeglugi”. Tymczasem rekonstruktorzy mieli po prostu zbyt mało danych – ikonografia i źródła pisane nie mówiły nic o technologii budowy starożytnych okrętów. Przełom miał przynieść dopiero aparat do swobodnego nurkowania. W listopadzie 1965 r. Andreas Cariolou, mieszkający na Cyprze instruktor nurkowania, podczas poławiania gąbek nieopodal Kyrenii odkrył na głębokości 33 m wrak starożytnego statku. Sztorm, który później nadszedł, zmusił Cariolou do porzucenia znaleziska – próby ponownego odnalezienia wraku, utrzymywane w ścisłej tajemnicy, trwały dwa lata. Po odnalezieniu statku stanowisko dokładnie opisano, po czym wyciągnięte części poddano konserwacji w chemicznej kąpieli. Po tych zabiegach można już było przystąpić do rekonstrukcji jednostki – niewielkiego, bo zaledwie 14-metrowego statku handlowego, napędzanego pojedynczym, prostokątnym żaglem. Pochodzący z IV w. p.n.e. statek, najprawdopodobniej zatopiony przez piratów, okazał się prawdziwym ska