Dzieje domków dla lalek

Po pierwsze, nie ma tu ani jednego domku dla Barbie. Po drugie, to dorośli nie chcą stąd wychodzić – panie, bo cofają się do czasów dzieciństwa; panowie, bo dają się uwieść czarowi miniatur. Do pierwszego w Polsce i Unii (drugie w Europie jest tylko w Bazylei) Muzeum Domków dla Lalek wchodzi się przez tajemne przejście jak do krainy baśni i trochę tak jest, bo w środku czeka ponad 100 domków dla lalek z różnych epok i krajów. Wszystkie zdobyte i odrestaurowane przez Anetę Popiel-Machnicką, autorkę filmów dokumentalnych i kolekcjonerkę: – Zaczęło się od tego, że chciałam podarować córce klasyczny domek dla lalek. Kupiłam stary domek w opłakanym stanie i odnowiłam go, przy okazji odkrywając świat dawnych domków – niemal zupełnie w Polsce nieznany, bo nasze zawieruchy dziejowe nie sprzyjały rozwojowi przemysłu zabawkarskiego. Przez kolejne lata kolekcjonerka wyszukiwała w internecie i na targach staroci kolejne domki, szkoły, sklepy, mebelki, zastawy stołowe i lalki. Aby przywrócić im blask, sklejała, malowała, szyła, elektryfikowała, z czasem stając się prawdziwą miniaturzystką. Kolekcja rozrastała się i zaczęła gościć w muzeach całej Polski. Wystawa wszędzie biła rekordy popularności, ponieważ jednak każdy transport niszczył delikatne eksponaty, Popiel-Machnicka założyła Fundację Belle Époque z myślą o znalezieniu dla zbiorów stałej siedziby w Warszawie. Między kultem a zabawą Historia zabawek nie jest oczywista. Archeolodzy żartują, że jak nie wiedzą, do czego służył dany przedmiot, nazywają go zabawką lub obiektem kultu. Nie jest to zresztą całkiem bezpodstawne założenie, w końcu jedne z najstarszych przedmiotów to magiczno-kultowe figurki kobiet symbolizujące płodność, które łatwo pomylić z dziecięcymi lalkami. Podobnie znajdowane w grobach dziecięcych grzechotki, astragale czy miniaturki wozów mogły być zabawkami, ale też służyć do odstraszania duchów, wróżenia czy jako symbol wehikułu, którym dusza zmarłego zostanie przewieziona w zaświaty. Od badacza zależy interpretacja przedmiotu, choć bywa, że wątpliwości nie ma, jak w przypadku antycznych ruchomych lal i zwierzątek. Według prof. Doroty Żołądź-Strzelczyk z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zabawka ma funkcję ludyczną, dydaktyczną i socjalizacyjną, przygotowującą dziecko do konkretnych ról w życiu. Te funkcje mogą być nieuświadomione i zmienne. – Oferując dziewczynce Barbie, mało kto myśli, że lalka będzie ją kształtować, ale wpływ jest oczywisty, chociażby dlatego, że dziewczynki chcą wyglądać i żyć jak Barbie, a chłopcy mieć takie partnerki. Natomiast ludyczna funkcja starych lalek w kolekcjach jest w uśpieniu, ale wystarczy wyjąć lalkę z gabloty i dać jakiemuś dziecku do zabawy, by odżyła. Dyskusyjną sprawą jest też samo pojęcie dzieciństwa. Małe dzieci umierały masowo, więc rodzice albo starali się do nich nie przywiązywać, albo jak najszybciej wdrażali je w obowiązki. Beztroskie dzieciństwo miewali nieliczni. Według historyka Philippe’a Arièsa we Francji dzieciństwo jako okres ochronny, w którym każde dziecko ma prawo do zabawy i miłości rodziców, to nowość z epoki oświecenia. Wtedy też zaczęto przykładać wagę do edukacji dostosowanej do wieku – pojawiły się bajki dla dzieci i pomoce dydaktyczne. Jak pisze prof. Żołądź-Strzelczyk w „Dziecku w dawnej Polsce”, u nas już w renesansie stawiano zmarłym dzieciom nagrobki i pisano pełne bólu teksty (np. treny Kochanowskiego). Wcześniej też, bo w XVII w., pojawiły się pierwsze podręczniki z poglądowymi ilustracjami, bo czeski pedagog Jan Amos Komeński stwierdził, że pokazywanie przedmiotu nauki ułatwia przyswojenie wiedzy. Wtedy też domki dla lalek, które wcześniej kolekcjonowali dorośli, stały się zabawkami edukacyjnymi. Dom idealny Starożytni Egipcjanie zabierali do grobów gliniane modele domków z ogrodami, bo chcieli mieć ze sobą trójwymiarowych służących (uszebti) i siedziby. Antyczni lubili różne miniaturowe mechaniczne urządzenia, ale moda na miniaturowe domy wróciła dopiero w XIII w. w Neapolu, w formie szopek bożonarodzeniowych. – Niemal każda rodzina budowała w odpowiedniej skali domy, kościoły i warsztaty, które zestawiano razem i w tak powstałej makiecie miasta umieszczano postaci biblijne. Popularność miniatur sprawiła, że rozwinęła się specjalizacja. Podczas gdy jedni robili wędliny z gipsu, inni byli mistrzami mebelków z drewna – tłumaczy Popiel-Machnicka. Korzeni nowożytnych domków dla lalek można się doszukiwać w szopkach, ale znacznie ważniejsze były narodziny etosu mieszczańskiego i potrzeba zaprezentowania bogactwa. Zamożni mężczyźni gromadzili dzieła sztuki i ciekawostki, do których od XVI w. zaliczano również miniatury domów. Najstarszy z nich, wspomniany w źródłach pisanych, znajdował się w zbiorach Albrechta V Bawarskiego (1528–79), jednak moda na kolekcjonowanie miniaturowych domów, wyposażonych w starannie umeblowane pomieszczenia i lalki ubrane w modne stroje, wybuchła w XVII w. W spustoszonych wojną 30-letnią Niemczech taki kosztowny miniaturowy dom idealny stanowił dowód zamożności jego właściciela, ale też wzór domu będącego marzeniem każdego mieszczanina. – Centrum produkcji zabawek i domków dla lalek stała się Norymberga, w której wytwórcy mebli, naczyń czy ceramiki parali się też produkcją miniaturek wykorzystywanych do ich urządzania – mówi prof. Żołądź-Strzelczyk. W Niderlandach domki dla lalek zbierały głównie zamożne mieszczanki, jak Petronella de la Court czy Petronela Oortman. Piotr Oczko w książce „Miotła i krzyż” zauważa, że w patriarchalnym społeczeństwie ewangelików reformowanych miniaturowy dom idealny był jedynym miejscem, w którym kobiety mogły samodzielnie tworzyć rzeczywistość. – Ponieważ dziewczęta wychodziły za mąż bardzo wcześnie, był nawet zwyczaj, że mąż z okazji ślubu ofiarowywał żonie replikę jej domu rodzinnego, by za nim zbyt nie tęskniła. Lalki odzwierciedlały w nich hierarchię społeczną – matka i ojciec mieli woskowe twarze z zaznaczonymi rysami, porcelanowe ciałka i eleganckie stroje, inni domownicy byli z drewna, a służba ze słomy i szmatek. Przypuszczam, że wiele z tych kilkunastoletnich żon po prostu bawiło się lalkami, przy okazji ucząc się nowych obowiązków – podkreśla Popiel-Machnicka. Do formatowania W XVII w. funkcja kolekcjonersko-reprezentacyjna zaczęła być wypierana przez socjalizacyjno-dydaktyczną. Co prawda domek dla lalek, który pojawił się w literaturze dziecięcej pod koniec XVIII w. (m.in. w „Dziadku do orzechów” E.T.A. Hoffmanna), był przedmiotem zbytku i edukacyjną zabawką dla dziewczynek, ale niemiecka ulotka z 1631 r. zachęcała do odwiedzenia miniatury Anny Köferlin również chłopców. Podczas gdy dziewczynka, bawiąc się domkiem, miała się uczyć utrzymania porządku i zarządzania służbą, dla chłopca miał być on wzorem, do którego powinien dążyć, gdy dorośnie. Szybko też pojawiły się domki specjalnie przeznaczone dla chłopców, jak zamki, w których mieszkały ołowiane żołnierzyki, gospodarstwa wiejskie, modele kolejek. A ponieważ pedagodzy zaczęli mówić o wychowaniu przez zabawę, ruszyła produkcja domków szkół, ołtarzy i cel klasztornych (ofiarowanych dzieciom przeznaczonym na księży i zakonnice), zakładów krawieckich i fryzjerskich, sklepów, remiz strażackich czy komisariatów. W ten sposób rodzice mniej lub bardziej świadomie formatowali swoje potomstwo. Moda na domki dla lalek rozlała się po całej Europie, co sprawiło, że pojawiły się różne ich typy – w Niderlandach przypominały kredensy, w Anglii zamykano je ze wszystkich stron, a w Niemczech zostawiano otwarte. W XIX w. spopularyzowały się w USA, gdzie szybko zaczęto je masowo produkować w fabrykach zabawek i wprowadzano nowe technologie (np. plastik). Według Anety Popiel-Machnickiej domki dla lalek oddają charakter różnych krajów. – W Niemczech miały przede wszystkim uczyć gospodarności, ale we Francji pełniły głównie funkcje reprezentacyjne i możnowładcom zdarzało się zamawiać repliki wiejskich posiadłości, by chwalić się nimi przed gośćmi. W Italii poprzez zabawki sakralne przysposabiano dzieci do stanu duchownego, a w Meksyku z okazji święta zmarłych budowano całe miniaturowe miasta dla kościotrupów. Co ciekawe, w Rosji, mającej wspaniałe tradycje lalkarskie, nie przykładano szczególnej wagi do lalczynego domostwa. Kawał historii My jesteśmy w rozkroku między Wschodem a Zachodem, bo sami miniaturowych domków nie wytwarzaliśmy, ale czasami trafiały do nas z Zachodu. – Byłam przeszczęśliwa, gdy w Wilnie w Bibliotece Wróblewskich, w inwentarzu pośmiertnym Teofili Radziwiłł z 1829 r., pojawiła się informacja o domku dla lalek. Jest to najstarsza znana wzmianka o tej zabawce, co nie znaczy, że nikt nie miał jej wcześniej – zaznacza prof. Żołądź-Strzelczyk. Szlachta i zamożniejsi mieszc