Skąd się biorą kolory poszczególnych protestów

Według oficjalnych szacunków w protestach w czarny poniedziałek (3 października) wzięło udział prawie 100 tys. osób w całej Polsce. Ale popierających je było bez wątpienia więcej, bo ci, którzy nie mogli wyjść tego dnia na ulice, po prostu ubrali się na czarno do pracy czy szkoły. Zupełnie czarno zrobiło się też w mediach społecznościowych. Hasztagiem #czarnyprotest na samym Instagramie oznaczono ponad 100 tys. fotografii. Na zdjęciach profilowych na Facebooku wiele osób umieściło wyrysowany kobiecy profil. Tło obowiązkowo czarne, pod spodem napis: Ogólnopolski Strajk Kobiet. U innych twarz Marii Skłodowskiej-Curie, która sprawdza się w roli bojowniczki w sprawach kobiet i naczelnej feministki. I zawsze prezentuje się w szarościach. Czarne akcenty pojawiały się w tym kontekście już wcześniej. Kiedy Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „Stop aborcji” złożył w lutym u marszałka Sejmu projekt ustawy całkowicie zakazującej aborcji, obrońcy kompromisu z 1993 r. do spółki ze zwolennikami liberalizacji tych zapisów parokrotnie się skrzyknęli. Wówczas jeszcze żaden dress code nie obowiązywał, ale na plakaty trafiały już symboliczne macice na czarnym tle pokazujące prolajferom środkowy palec. I nieobawiające się szargać ich świętości (na transparentach dało się zauważyć hasła w rodzaju „Macice wyklęte”). Wszyscy chcą czerni Teraz czerń to element niezbędnej identyfikacji. „Czernią chcemy pokazać, że nie godzimy się na odbieranie nam godności. W prosty sposób każda i każdy z nas może dziś pokazać swój sprzeciw, niezależnie od tego, czy jest w pracy, czy w szkole” – przemawiała 21 września pod Sejmem Kinga Stańczuk z partii Razem. Hasło „Czarny Protest” wymyśliła jej partyjna koleżanka Małgorzata Adamczyk. Wyjaśniała to w jednym z wywiadów praktycznymi powodami: „Każdy ma czarne ciuchy w domu, każdy dobrze wygląda w czarnym, dlatego każdy może łatwo zaangażować się w protest w ten widoczny sposób”. Poza tym – dodała Stańczuk – to kolor smutku i żałoby. Kiedy projekt Ordo Iuris skierowano do prac w komisji sprawiedliwości, słychać było takie głosy: to czarny moment w historii dokonań polskich kobiet, wracają dyskusje i prawa rodem ze średniowiecza. Ciemnych, nomen omen, wieków. Przeciwnicy aborcji rozumieją to inaczej. To „żałoba po dzieciach abortowanych” – stwierdziła w TVN24 sympatyzująca z PiS aktorka Anna Chodakowska. „Ubieranie się na czarno z powodu aborcji jest na miejscu, bo aborcja to morderstwo i wymaga żałoby” – napisał na Facebooku Wojciech Cejrowski. Strajkujący na tę próbę przejęcia barw odpowiadali: to żałoba po utraconej demokracji. Z Chodakowską i Cejrowskim mogli się zgodzić choćby narodowcy. Po sieci krążył enigmatyczny komunikat, że w dniu protestu zwolennicy ONR będą przywracać porządek i dawać nauczkę wszystkim ubranym na czarno. Tyle że musieliby najpierw zajrzeć w swoje szeregi, bo i oni zazwyczaj przywdziewają czerń (może teraz zaczną skłaniać się ku bieli?). Podobnie jak walcząca z przejawami nacjonalizmu i faszyzmu Antifa, lewicowo-anarchistyczna bojówka z czarno-czerwoną flagą w logotypie. Zanim czerń stała się kolorem niezgody i buntu, nasuwała – właściwie nadal nasuwa – różne, czasem wykluczające się skojarzenia. Michel Pastoureau, francuski badacz średniowiecza, w nieprzetłumaczonej na język polski książce „Noir: histoire d’une couleur” (Czarny: historia koloru) wyjaśnia, że przez lata znaczenie czerni mocno się rozmyło. Prawdopodobnie już tylko w dziedzinie mody niezmiennie oznacza to samo – jest dowodem elegancji, stylu, szykowności. Ale poza tym jest z jednej strony świadectwem przynależności do elit, z drugiej – do określonych subkultur, grup marginalizowanych, wykluczonych. Symbolem buntu albo podszywania się pod bunt. – Czerń zawsze jest kolorem ekstremów lub ich pozłotki – tłumaczy Karolina Sulej, doktorantka w Zakładzie Filmu i Kultury Wizualnej IKP UW. W tekście w „Gazecie Wyborczej” jej nowoczesnej genezy szuka w XIX stuleciu: „Anarchistyczna czerń, czerń sprzeciwu wobec porządku, który budzi w nas gniew, narodziła się w XIX wieku, wraz z wejściem w użycie czarnej flagi, która z kolei miała wywodzić się z pirackiej bandery”. Już 155 lat temu mieszkańcy Warszawy na znak protestu wobec zaostrzającej się polityki władzy carskiej wyszli na ulice ubrani na czarno. W manifestacjach brali udział solidarnie Polacy, Żydzi, Rosjanie, katolicy, protestanci, kobiety, mężczyźni, rzemieślnicy, studenci, dzieci. W tym spontanicznym zrywie rodziło się nowe społeczeństwo, które świadome swoich praw w krótkim czasie doprowadziło do wybuchu powstania styczniowego i narodzin nowoczesnego państwa. Kolory opresji Kolor zawsze był nośnikiem znaczeń. W starożytnym teatrze greckim czerń oznaczała ubóstwo, wczesne chrześcijaństwo w czerni widziało skruchę i pokorę. Dzisiaj obok zła, niemoralności, strachu, zmartwienia, nienawiści, smutku czy śmierci czerń symbolizuje upór i nieustępliwość. Liczne znaczenia przypisane barwom i ich zmienność dowodzą, jak silnie sposób odbioru kolorów jest zakorzeniony w kulturze. Michel Pastoureau we wstępie do „Niebieskiego. Historia koloru” (dla odmiany wydanego po polsku) podkreśla: „Dla historyka, tak samo zresztą jak dla socjologa czy antropologa, kolor jest najpierw faktem społecznym. To społeczeństwo »robi« kolor, definiuje go, nadaje mu znaczenie, buduje kody i nadaje wartość barwom, organizuje ich używanie, określa sensy i funkcje”. Pewne kolory przypisane są do wybranych sytuacji społecznych. Za najbardziej jaskrawy przykład może posłużyć ceremonia pogrzebowa, podczas której wymagana czerń informuje osoby postronne o charakterze uroczystości, a uczestników rytuału pożegnania jednoczy i jest świadectwem ich wspólnej, a zarazem jednostkowej żałoby. – Dziś w kulturze zachodniej kolory oznaczają często podążanie za określonym trendem w modzie, ale są też znakami wspólnot zamkniętych, jak zakony, czy też rytuałów (jak komunia, ślub, pogrzeb). Są też uniformami – sportowymi, wojskowymi czy seksualnymi – wylicza Karolina Sulej. Kolory też stygmatyzują – zwłaszcza jeśli ktoś wybiera je za nas. „Strój więzienny jako publiczne upokorzenie szczególnie ważny staje się w momentach politycznie istotnych. Takim właśnie momentem była wojna, którą Stany »wypowiedziały terroryzmowi«” – pisze Karolina Sulej w publikacji naukowej „Ciało za kratami. Uniform więźnia Guantanamo jako współczesny kostium opresji”. Pomarańczowe kombinezony i kaptury na głowach miały jednoznacznie naznaczać winnego. Tak jak pasiaki w obozach koncentracyjnych – dodaje Sulej, zaznaczając, że to sytuacje skrajne etycznie, ale podobne w kwestii procedur. „Więzień nigdy nie otrzymywał ubrania dopasowanego pod niego. To więzień musiał się dopasować do ubrania, które »zesłał mu los«”. Przeciąganie barw Barwne protesty ludzi wolnych polegają na ogół na przewrotnym użyciu kolorów, przejęciu ich, a w konsekwencji na próbie ich zawłaszczenia. Rafał Drozdowski, profesor socjologii, ukuł pojęcie „uwidzialniania społecznej i kulturowej osobności”, która miałaby polegać na celowym użyciu alternatywnych symboli w życiu codziennym. Za sprawą koszulek z nadrukami, tatuaży czy właśnie odpowiednich barw można zamanifestować odrębność i przynależność do określonej grupy społecznej. Rzecz jasna nie dotyczy to tylko czerni. W Malezji na cenzurowanym jest żółty, kolor opozycji. W ubiegłym roku ubrani na żółto Malezyjczycy wyszli na ulice, domagając się ustąpienia premiera Najiba Razaka, zamieszanego w rozmaite afery korupcyjne. Rząd w obawie przed społecznymi zrywami zakazał ubierania się w tym kolorze. Zresztą skala protestu była tak potężna, że żółtych T-shirtów nie dało się nawet nigdzie kupić, sprzedawcom schodziły błyskawicznie. Na mniejszą skalę przeprowadzono w tym roku protest w Kambodży. Kilkoro obrońców praw człowieka demonstracyjnie przywdziało czerń po tym, jak za publiczną działalność aresztowano pięciu ich kolegów. Premier Hun Sen w odpowiedzi zagroził, że zakaże wszelkich jednokolorowych protestów, bo przywodzą na myśl zdarzenia z 1975 r., kiedy Czerwoni Khmerzy, komunistyczni ekstremiści, po latach wojny domowej przejęli szturmem władzę w kraju. I narzucili nowy styl władzy dopuszczający tortury i ludobójstwo. Hun Sen takie formy kolorowego sprzeciwu nazwał zresztą „typowo europejskimi”. Być może mając w pamięci także pomarańczową rewolucję na Ukrainie sprzed przeszło dekady, kiedy fotel prezydenta objął sympatyzujący z Putinem Wiktor Janukowycz. Pomarańczowy był kolorem sztabu Wiktora Juszczenki, który wezwał naród do nieposłuszeństwa w związku z podejrzeniem o sfałszowanie wyników tych wyborów. O to samo podejrzewano sztab Mahmuda Ahmadineżada, który w 2009 r. wygrał wybory prezydenckie w Iranie. Przeciwnicy takiego rezultatu też przywdziali barwy opozycji, w tym wypadku zieleń. Jest wreszcie tęcza, powszechnie obowiązujący symbol ruchów LGBT, chyba najbardziej jednoznaczny w tym zestawie i jedyny nie do przejęcia. – Noszenie, eksponowanie tęczowej flagi w określonych sytuacjach i kontekstach może być traktowane jako forma oporu w społecznościach, które nie uznają kategorii płci kulturowej i równości między płciami – uściśla Karolina Sulej. „Kolorem protestu zawsze jest głęboka czerwień” – pisał publicysta Ishaan Tharoor w felietonie dla magazynu „Time” po tym, jak służby w Ugandzie rozgromiły protesty zorganizowane po podwyżkach cen żywności w tym kraju. Protest nie był kolorowy – różowy był tylko sprej, którego użyli funkcjonariusze wobec strajkujących. Skąd więc czerwień, o której pisze „Time”? Bo to kolor krwi, a do jej rozlewu przy wybuchach społecznego niezadowolenia dochodzi nieustannie. Dowodem nasze rodzime święta niepodległości. Bo też w Polsce – poza sporadycznie wywieszaną tęczą i ostatnimi Czarnymi Protestami – próbuje się zawłaszczać głównie barwy narodowe. Biel i czerwień, jeśli oderwać je od narodowego kontekstu, mają zupełnie neutralny charakter. P