STS, czyli satyra w 1956 r.

Strajki, zgromadzenia, z których szczególnie pamiętany jest dotąd wiec przed Pałacem Kultury, odprawienie delegacji radzieckiej, dojście do władzy Gomułki – wszystkie te wydarzenia nie byłyby możliwe, gdyby nie przemiany świadomości: obywatele Ludowej uwierzyli, że strach i potakiwanie nie są receptą na życie. Zaczęło się od coraz śmielszych dowcipów opowiadanych na ucho. Groziły za to kary, lecz opowiadaczy wciąż przybywało. Dowcipy, lepsze lub gorsze, pokazywały codzienność. Pytano: – Dlaczego „Prawda” kosztuje w kiosku 90 groszy, a „Trybuna Ludu” 50 groszy? – Bo trzeba dodać honorarium za tłumaczenie z rosyjskiego. – Jakie powstanie było najgorsze? – Powstanie Polski Ludowej. – Jak nazywa się mięso po angielsku? – Meat. – A po polsku? – Też mit. Liczba mnoga od „obywatela?” – Kolejka. – Co słychać? – Nie wiem, bo strasznie zagłuszali Wolną… Szeptuni dbali o aktualności. Po śmierci Bieruta w Moskwie bawili się rymowanką: Pojechał w futerku, a wrócił w kuferku… O strajku w czerwcu 1956 r. w Poznaniu powiadano: To jedyny na świecie strajk właścicieli fabryk przeciwko sobie. Doceniono też wiecznego premiera Cyrankiewicza: – Ten to może jeździć do Moskwy bez obawy, że włos mu z głowy spadnie… Kiedy na plenach mowa była o rolnictwie, kawalarze szeptali, że PGR to – chłopowiązałka. Gdy już euforia październikowa minęła, krążyła definicja, że teraz władza to „Stara spółka plus Gomułka”. Satyrycy w grupach Oczekiwanie na poluzowanie więzów krępujących satyryczną i humorystyczną twórczość, złagodnienie cenzury wszędzie wietrzącej aluzje pojawiło się wcześniej. Grupa satyryków – Artur Maria Swinarski, Eryk Lipiński, Stefania Grodzieńska, Janusz Minkiewicz, Jerzy Waldorff i projektodawca tej ryzykownej imprezy Antoni Marianowicz – założyli pierwszy od lat kabaret: Kabaret Stańczyk. Grał on w kawiarni Pod Arkadami, pokazując zaproszonym gościom (biletów nie było) talenty aktorskie Danuty Szaflarskiej, Wieńczysława Glińskiego, Andrzeja Łapickiego czy Andrzeja Szczepkowskiego. Oprócz nich występowali autorzy – Stefania Grodzieńska, Magdalena Samozwaniec, Eryk Lipiński, Jan Rojewski i Jerzy Waldorff. Teksty w Stańczyku skupiały się na tematach znanych widzom – drętwocie radiowych programów, poddaniu literatury rygorom socrealizmu, osobowościom działaczy. Reprezentant tych ostatnich zapewniał: „Trzeba dać artystom całkowitą samodzielność – w wykonywaniu naszych poleceń”. Podobnie żarty, próby satyry personalnej (piosenka o ministrze Sokorskim – „Włodzio w łóżko muzy polazł”) sprawiły, że z kabaretem rozprawiono się po kilku przedstawieniach. Podobnie rzecz miała się z tygodnikiem „Szpilki”. Pretekstem do wyrzucenia ich naczelnego Zbigniewa Mitznera stał się rysunek Jana Lenicy przedstawiający typka o niskim czółku, stojącego na baczność, z tabliczką dyndającą na piersi „Wolny od wahań ideologicznych”. Wielką awanturę, z wezwaniami do KC, wywołał także wiersz Joanny Kulmowej o „pozytywnych”, to znaczy zawsze podążających zgodnie z linią partii. Obserwujący ich zaczął nagle wątpić, wyznając: To stąd pochodzi pewnie, iż WKP/b/ znam niezbyt ściśle. Nie jestem wzór. Nie jestem spiż. Po prostu głupio mi, że myślę. Rozprawa z kabaretem, uciszenie „Szpilek”, które wzięły na przeczekanie, lecz nie rezygnowały z aluzji i satyrycznych wypadów, zmieniło się w oczekiwanie, kiedy wreszcie lód naprawdę zacznie się topić, a satyra przemówi pełnym głosem. Satyrycy doczekali się upragnionej zmiany. W dniach, kiedy tłumy wyległy na ulicę, okładkę „Szpilek” zdobił rysunek przedstawiający tych, co wstali z kolan i teraz wierzą, że od nich zależy upadek systemu. Pod rysunkiem znalazł się cytat z Majakowskiego, nagle znowu aktualny: „Dmuchał jak zawsze wichrami Październik”. Studencka czapa Satyra profesjonalistów nawiązywała do tradycji Dwudziestolecia. Nowym zjawiskiem natomiast było dojście do głosu teatrzyków studenckich. Pokazywały murszejącą rzeczywistość oczami tych, co w niej rośli i dojrzewali. Na Wybrzeżu zadebiutował Bim-Bom z Cybulskim, Kobielą, Bielickim, Fedorowiczem. Wśród autorów (o czym się dzisiaj nie pamięta) znalazł się Sławomir Mrożek. Ale Bim-Bom nie zajmował się doraźną satyrą, pogonią za aktualnościami. Wybrał poetyckie metafory, przemawianie do wyobraźni widzów. Inaczej rzecz miała się z warszawskim STS. Świadczą o tym chociażby tytuły programów z okolic Października: „Czarna przegrywa, czerwona wygrywa”, „Agitka”. STS stał się trybuną młodej inteligencji o lewicowych przekonaniach niegodzącej się z parodią socjalizmu, rządami niedouków. To z nimi rozprawiali się twórcy skeczy, piosenek, black-outów – Andrzej Jarecki, Jarosław Abramow, Witold Dąbrowski, Agnieszka Osiecka, Andrzej Drawicz. Przykłady esteesowskiej satyry: w szkole dla dobrze nie tyle urodzonych co uradzonych tatuś dygnitarz pyta synka, kim chciałby być, gdy dorośnie? Synek odpowiada: – Klasą robotniczą! Szczęśliwy papa na to: – Rosną następcy. Nowa kadra… Zebranie: przeżywający ogrom zmian towarzysz chce wznieść dawnym zwyczajem okrzyk. Głos zza sceny tak to komentuje: – Czepia się gówno okrętu i krzyczy: płyniemy. Typowe dla STS sytuacyjne skróty: stojący na stołku zatyka usta stojącym niżej typkom. – Towarzysze! – mówi. – Myślę, że na tej platformie dojdziemy nareszcie do porozumienia… Inny black-out: dwóch podskakuje na jednej nodze. – Nie narzekaj – powiada jeden z nich. – Uważaj, żeby nam tylko drugiej stopy nie podnieśli… Kolejka. Ktoś pyta: – Przepraszam, na co pan kwestuje? – A bo ja wiem? Taki teraz bałagan… Wśród punktów programu nie zabrakło aktualności. Komentarza do głośnej wypowiedzi twardogłowego generała Witaszewskiego „gazrurki”. Generał skarży się: – Towarzysze! Nasza inteligencja nas zawiodła. Oczywiście nie atakuję tu inteligencji jako pewnej cechy osobowości, ale inteligencję jako klasę społeczną! Autorzy teatrzyku, którego premiery gromadziły sławnych i znanych pisarzy, naukowców, dziennikarzy, potrafili zmieniać piosenki w zapisy realiów Ludowej. To tu została pokazana „Ulica Kamienna” Osieckiej. To tu Witold Dąbrowski włączył do programu „Piosenkę o potrzebie ateizmu”. Nie zaskakuje więc, że STS nazywano „gazetą polityczną”. Jeden z redaktorów tej gazety tak to tłumaczył: „Byliśmy dumni z tego, że w cztery dni po otwarciu XX Zjazdu dawaliśmy w programie numer o tym, jak pewni ludzie na ten