Młodzi górą na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni

Rok po triumfie „Ostatniej rodziny” Jana P. Matuszyńskiego drugi raz z rzędu na gdyńskim festiwalu przedstawiciel pokolenia 30-latków sięga po najwyższe laury. Spora część nagród indywidualnych też przypadła młodym. Zmiana generacyjna w polskiej kinematografii staje się faktem, co znalazło wyraz w tegorocznym werdykcie, pomijającym dokonania m.in. tak zasłużonych filmowców, jak Juliusz Machulski czy Robert Gliński. Faworyzowany „Pokot” – wspólne dzieło Agnieszki Holland i Kasi Adamik niedawno zgłoszone przez Polskę do Oscara – z nagrodami tylko za reżyserię i charakteryzację trudno w tym kontekście interpretować inaczej jak oddanie pola młodym. Zwyciężyło kino eksperymentujące, artystycznie niepokorne, idące wyraźnie pod prąd oczekiwań widzów. W niektórych przypadkach – niszowe, gdyż trudno sobie wyobrazić, by tak trudne i wyrafinowane dramaty, jak „Ptaki śpiewają w Kigali” Krauzów, „Pomiędzy słowami” Urszuli Antoniak czy „Wieża. Jasny dzień” Jagody Szelc, szybko znalazły uznanie w oczach masowego widza i wylądowały na szczytach box office’u. Ale to właśnie te poszukujące, odważne tytuły podejmujące uniwersalne tematy – wychodzenia z traumy po ludobójstwie, tożsamości imigrantów, kryzysu religijności – mogą liczyć na zainteresowanie zagranicy i stać się wizytówką jakości polskiego kina na świecie. Film jak życie Oceniona najwyżej rewelacyjna „Cicha noc” to również kino mierzące wysoko i raczej nie dla wszystkich. Dotyka ponadczasowych problemów emigracji zarobkowej, kryzysu rodziny, ale wydaje się głębiej osadzone w realiach współczesnej Polski. Bliskie jest egzystencjalnym peregrynacjom Xaviera Dolana, choć pozornie film ma więcej wspólnego z demaskatorską, mroczną atmosferą obrazów Wojciecha Smarzowskiego, zwłaszcza z jego „Weselem”. Budzącą litość, ciemną, ubłoconą polską prowincję (zdjęcia kręcono we wsi Pęglity w województwie warmińsko-mazurskim w gminie Gietrzwałd) z miejsca traktuje się jak metaforę polskiej niemocy. Wielopokoleniowa rodzina zasiadająca wspólnie do improwizowanej w pośpiechu wigilijnej wieczerzy stanowi kwintesencję zbiorowej klęski. Od dekad nic się nikomu w niej nie udawało. Ludzie harowali, by wyrwać się z biedy, wyjeżdżali na Zachód, a potem było już tylko gorzej. Wracali, tracili złudzenia, zapijali się na śmierć, udając, że są nadal zgraną rodziną. W przeciwieństwie do Smarzowskiego Piotr Domalewski, reżyser i scenarzysta „Cichej nocy”, pokazuje cały ten splot nieudacznictwa, utrzymywanych na siłę pozorów rodzinnych więzi oraz grozę społecznego wykluczenia z perspektywy człowieka, który jest uosobieniem romantyzmu i nadziei. Marzy o sukcesie, choć wielkich szans, by go osiągnąć, nie ma. Pełen energii młody chłopak po studiach, świetnie grany przez Dawida Ogrodnika (nagroda za pierwszoplanową rolę męską), planuje założyć rodzinę, prowadzić swój biznes, pomóc siostrze, odciąć się od nędzy. I opuścić ojczyznę na zawsze. Tak jak niegdyś jego ojciec, chce uciec, poczuć się na obcej ziemi człowiekiem, a nie wiecznie przegranym Polakiem. Nie wie tylko – albo udaje, że nie wie – że to złudzenie. Bo właśnie za granicą będzie się czuł jeszcze bardziej Polakiem (obco), a w kraju człowiekiem, choć to człowieczeństwo niepełne, na dnie. Rozdarty między przywiązaniem do tradycji a silną chęcią zmiany oraz świadomością ograniczeń, które narzuca wspólnota, musi odpowiedzieć sobie na pytanie, kim jest. W delikatnej i dusznej jak u Tennessee Williamsa opowieści Domalewskiego (który jest też utalentowanym dramaturgiem), z fantastycznymi kreacjami właściwie całej bez wyjątku obsady aktorskiej, nie czuje się żadnego fałszu. Sytuacje są jak wzięte z życia. Napięcie rośnie niepostrzeżenie, osiągając równie spektakularną kulminację co w „Locke” Stevena Knighta, gdzie zdeterminowany, uziemiony w samochodzie bohater, mimo spadających na niego ciosów i nadciągającej nieuchronnie katastrofy, heroicznie walczył do końca o utrzymanie równowagi. Wszystko opiera się w tych filmach na osobistym doświadczeniu, na przeżytych emocjach, podbudowanych psychologiczną prawdą. Wielką zasługą pochodzącego z Podlasia Domalewskiego, absolwenta Wydziału Aktorskiego krakowskiej PWST (występującego m.in. w gdańskim Teatrze Wybrzeże), jest też to, że udało mu się przedstawić ten świat bez nienawiści. Okrucieństwo pojawia się tu nie dlatego, że ludzie są źli z natury, tylko że im po prostu nie wychodzi. Reżyser nie pastwi się nad słabościami, nie wchodzi w łatwą analizę głupoty, nie prawi banałów o niedojrzałości pokolenia milenialsów. Chłodno, ale z czułością, unaocznia lęki większości polskich rodzin. Na polu komediowym Z dystansem, ironią, w konwencji kina gatunkowego, o tym, co dręczy polską duszę, mówiły dwa najgoręcej przyjęte na festiwalu filmy. Ledwie dostrzeżone przez jury, a zasługujące na coś więcej. Oba śmiechem starały się odreagowywać polskie kompleksy. W „Ataku paniki” Paweł Maślona – kolejny zaskakująco spełniony debiutant – pod lupę bierze z trudem tłumioną frustrację. Perfekcyjnie zabetonowani w obsesjach, fałszywych emocjach i narzuconych im rolach bohaterowie próbują zachować spokój, który na ich oczach, wbrew ich woli, zaczyna się kruszyć. Maślona genialnie operuje surrealistycznym humorem (którego najwyraźniej zabrakło członkom jury). Koncertowo zagrana – na granicy groteski i potwornego cierpienia – drugoplanowa rola Magdaleny Popławskiej na długo pozostaje w pamięci. Znajdziemy w tym filmie wszystko, czego nasi przedstawiciele klasy średniej w sobie nie lubią, co przed sobą udają, ale do czego pod żadnym pozorem nie chcą się przed nikim przyznać. Reżyser funduje tu dziką zabawę i chyba znacznie przyjemniejszą terapię wstrząsową niż „Dzień świra”. Ale nie tylko Marek Koterski się ucieszy, że znalazł tak zdolnego kontynuatora. Drugie odkrycie na polu komediowym to „Najlepszy” Łukasza Palkowskiego, owacyjnie przyjęta (8 minut braw na stojąco!) autentyczna historia życia mało u nas znanego triathlonisty Jerzego Górskiego, granego przez Jakuba Gierszała, aktora rekordzisty, prezentującego w konkursie aż cztery filmy. Na festiwalu Gierszał został okrzyknięty nowym idolem polskiego kina. Górski po tym filmie na pewno urośnie do rangi popularnego bohatera narodowego, który dokonał co najmniej potrójnego cudu. Po pierwsze, w ponurych latach stanu wojennego zwyciężył samego siebie, wychodząc z nałogu narkotykowego. Po drugie, gdy odzyskiwaliśmy wolność, został w Ameryce – symbolu światowej konsumpcji i dobrobytu – mistrzem świata w upiornie wymagającej konkurencji Double Ironman. Wreszcie teraz, w trakcie prawicowej rewolucji, udało mu się zjednoczyć (na chwilę) wszystkie plemiona Polaków, poznające dopiero jego wyczyny i biografię. „Najlepszy” nie da się zamknąć w szufladzie z napisem „kino sportowe”. Nie wiem, jak ten film będzie odczytywany za kilka lat, gdy nasza duma narodowa zostanie w końcu zaspokojona. Artystycznie może się nie obroni. Jednak jestem przekonany, że gdy jesienią wejdzie do kin, spełni podobną funkcję co „Bogowie”. Udowodni nam samym, że potrafimy zwyciężać w każdych warunkach, wbrew logice, wychowaniu, komunie i wszelkim innym obciążeniom. To będzie seans zbiorowego, spełnionego snu o nieprawdopodobnym sukcesie Polski i Polaków, którego tak bardzo wszyscy dziś potrzebujemy. „Najlepszy” będzie wzruszał, krzepił, dowartościowywał, działał jak katharsis, zarażał pasją i energią, która każdemu może pomóc przy wyciąganiu się z dołka. Co zrobi nowa Rada? Czy to był ostatni niezależny festiwal? Jak środowisko filmowe reaguje na rządową zapowiedź wymiany elit? Co z zagrożeniami (ewentualnie korzyściami) uprawianej dziś polityki historycznej? Gdy opadły emocje, trudno było nie stawiać takich pytań. Mimo doskonałej organizacji imprezy, szampańskich nastrojów dziennikarzy oraz dobrego samopoczucia laureatów niepokój o jedność i postawę całego środowiska dawały o sobie znać. Nieobecna na gali Agnieszka Holland, dziękując w nadesłanym liście za nagrodę, życzyła szczególnie młodemu pokoleniu reżyserów: „oby mogło pracować swobodnie i pokazywać niepodległość polskiego kina. O nią musimy szczególnie walczyć”. „Dziś liczy się nie sama nagroda, ale z czyich rąk się ją dostaje” – wcale nie żartował Jerzy Gruza, odbierając Platynowe Lwy od prezesa Stowarzyszenia Filmowców Polskich i swojego przyjaciela Jacka Bromskiego. Wiadomo, że już w październiku kończy się trzyletnia kadencja Rady Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. A nowo