Czy historia i filozofia mają przyszłość?

Prof. Hartman określił się sam bardzo uczciwie jako profestytutka. Pisząc o „studentach filozofii”, używa cudzysłowu, bo doskonale wie, jaki w większości ośrodków akademickich jest ich poziom. Dlaczego więc w kolejnym felietonie w POLITYCE idzie za tłumem i uderza na alarm, pisząc o „wyrzynaniu filozofii”, „rugowaniu jej z programów studiów”, i zaleca, by się puknąć w czoło oraz uznać, że „filozofia i humanistyka to rozum narodu”, a „prowadzenie studiów staje się jego prawem, bez względu na liczbę studentów”. Gdzież tu konsekwencja? Zawsze znajdą się obrońcy status quo, usiłujący wszystkim wmówić, że kraj upadnie, jeśli tylko ich nieudanego pomysłu nie wesprzemy z państwowej kasy. Stać nas przecież na to. Liczba studentów od 2005 r. spadła o 400 tys. i wynosi obecnie około 1,47 mln, z tego na studiach stacjonarnych ok. 900 tys. (dane ze stycznia 2014 r., z systemu informacji o szkolnictwie wyższym POL-on). Za 10 lat ta liczba spadnie o kolejne 300 tys. Wiele słabych kierunków musi upaść, wiele prywatnych uczelni trzeba będzie zamknąć. Również duże uczelnie państwowe są w złej sytuacji finansowej, bo w okresie prosperity, gdy było kogo uczyć, zatrudniały masowo zwłaszcza dojeżdżających profesorów, a teraz nie mają zajęć nawet dla swoich pracowników. Prof. Hartman radzi, że powinniśmy dołożyć z budżetu, by ratować te kierunki, na które nie ma chętnych, bo przecież są takie ważne. Wszystkie uczelnie szukają oszczędności, przykrajając programy studiów do swoich możliwości finansowych. Ostatnią rzeczą, której teraz potrzebują, jest ratowanie humanistyki metodą wciskania wszystkim na siłę dużego pakietu zajęć, by znaleźć pracę dla filozofów i utrzymać kierunki studiów dla nielicznych. Takie posunięcie pozwoli na działanie profestytutek przez długie lata. Konieczna jest głębsza reforma wszystkich kierunków studiów, z naciskiem na realizację określonych przez Krajowe Ramy Kwalifikacji efektów kształcenia. Na wszystkich kierunkach, łącznie z inżynierskimi, ścisłymi czy przyrodniczymi, trzeba zwracać więcej uwagi na kompetencje personalne i społeczne: mniej wysłuchiwania wykładów, a więcej samodzielnej pracy, pisania esejów, prezentacji, dyskusji na zajęciach i współpracy w grupach. Miałem okazję prowadzić zajęcia w Japonii, USA i Singapurze. Wygląda to zupełnie inaczej niż u nas. Studenci, wybierając prace do czytania, referują, piszą propozycję, a po jej zaakceptowaniu samodzielne opracowanie na temat związany z zajęciami, prezentują wyniki i nawzajem siebie oceniają. Egzamin często to nie więcej niż 40 proc. punktów końcowej oceny. Czy do prowadzenia zajęć w taki sposób konieczny jest pakiet przedmiotów humanistycznych? Koniec filozofii Wiele kierunków studiów okazało się nietrafionych, nie ma na nie chętnych i nie należy o nie walczyć za wszelką cenę. W Białymstoku filozofię próbowano utrzymać przez trzy lata, ale się nie udało. Liczba studentów ostatnio znacznie spadła nie tylko na filozofii, lecz również socjologii, pedagogice, chemii czy fizyce. Wizja zalewu techno­baranów Polsce nie grozi, bo mamy ciągle zbyt mało studentów nauk technicznych. W grupie „technika, przemysł i budownictwo” to zaledwie 16 proc. „Nauki społeczne, gospodarkę i prawo” studiuje prawie 38 proc. studentów. Klasyczne kierunki studiów zostały już zupełnie zmarginalizowane – na biologii mamy 0,63 proc. wszystkich studentów, na chemii 0,65 proc., na fizyce (łącznie z fizyką techniczną) 0,42 proc., a na geografii 0,45 proc. Matematykę w różnej postaci studiuje mniej niż 1 proc. Najwięcej studentów chciałoby zarządzać i administrować, a różne formy pedagogiki przyciągają nadal 7,5 proc. studentów, czyli ponad cztery razy więcej niż biologia, chemia i fizyka razem wzięte. Grozi więc raczej wizja technoidiotów, którzy nie wiedzą, skąd się bierze prąd w gniazdku, i potrafią jedynie naciskać guziki w telefonie, ale nie mają pojęcia, jak i dlaczego działa. Zaczyna brakować ludzi, którzy mają jakiekolwiek wyobrażenie o tym, jak sprawdzić, czy woda nie jest skażona, jak cokolwiek zbudować. Etiopskie linie lotnicze mają 13 dreamlinerów, my mamy dwa i wysyłamy je do naprawy do Etiopii. Co będziemy sprzedawać w Korei lub Chinach? Nasze filozoficzne dzieła? Raczej nie, bo udział polskiej humanistyki w światowym dziedzictwie nie jest widoczny, a nasza humanistyczna profesura wyśmiewa modę na „zagraniczoność”. Prof. Marek Łagosz, filozof z Uniwersytetu Wrocławskiego, pisze np. o międzynarodowych rankingach: „Niewiarygodne! To wygląda raczej na celowe deprecjonowanie polskich placówek naukowych niż na ocenę ich rzeczywistej jakości”. Byłoby oczywiście świetnie, gdyby te 99,5 proc. ludności świata niemówiącej po polsku nauczyło się naszego języka, przeczytało i doceniło prace polskich uczonych, ale skoro nie ma na to szans, to czemu się dziwić, że nas nie doceniają? Kto gnębi humanistykę? Rankingi robione są na podstawie cytowań prac, bo to pokazuje, że ktoś te prace czyta i zawarte w nich treści przyczyniają się do postępu nauki lub przynajmniej są warte dyskutowania. Jakiego innego kryterium możemy użyć? Prof. Magdalena Środa („GW”, 15 stycznia 2014 r.) pisze: „dziś Kant nie miałby szans na profesurę”, nie miał bowiem grantów, cytowań ani publikacji w punktowanych czasopismach. To bolączka nas wszystkich, nie mamy czasu na pracę naukową. Jedni dlatego, że walczą z biurokracją, inni – bo piszą za dużo felietonów i dorabiają wykładami na prywatnych uczelniach. Zamiast cytowań mamy się zdać na opinie oparte na sympatiach grona mędrców, którzy sami siebie wybiorą? Oczywiście prof. Środa, jak i prof. Łagosz mają rację, że wybitne prace nie są pisane dla uzyskania punktów, ale powinny być wyrazem pasji badawczej. To nie wyklucza jednak ich obiektywnej oceny. Jeśli są wybitne, to będą dyskutowane i cytowane. Warto je publikować w dobrych czasopismach, bo mają wtedy na to większe szanse. Publikacje w „Zapiskach Uniwersyteckich” w języku polskim nie dają szans uczonym z innych krajów, a nawet z innych polskich ośrodków, by je przeczytać. Jeśli ktoś ma pasję i skupia się na nauce, to kariera buduje się sama. Czy naprawdę humanistyka w Polsce jest tak gnębiona i niedoceniana? Mam odmienne wrażenie. W naukach ścisłych pracuje 9,3 proc. naukowców, w naukach technicznych 19,6 proc., razem niecałe 29 proc. W naukach humanistycznych 21,3 proc., w społecznych 16,3 proc., razem 37,6 proc. W latach 2011–12 Narodowe Centrum Nauki (NCN) przyznało 1258 grantów badawczych w obszarze nauk humanistyczno-społecznych, 1287 w naukach o życiu (granty są tam średnio zaledwie dwa i pół razy wyższe niż u humanistów, a to są znacznie bardziej kosztowne badania). Współczynnik sukcesu w pozyskiwaniu grantów w naukach humanistycznych jest nieco wyższy niż w ścisłych i wyraźnie wyższy (26 proc. wobec 19 proc.) niż w naukach przyrodniczych i technicznych. Jednakże zaledwie 11 proc. profesorów nauk humanistycznych aktywnie uczestniczyło w realizacji grantów NCN w 2012 r., podczas gdy dla nauk ścisłych to było 32 proc., a technicznych 44 proc. Trudno prowadzić badania naukowe w naukach ścisłych czy technicznych bez wsparcia za pomocą grantów. Humanistom widać jest łatwiej, chociaż podejrzewam, że tu prof. Hartman ma rację – to znacznie większe zapotrzebowanie na profestytutki zabiera czas na badania naukowe i staranie się o granty. Kryzysu nie widać Od 2010 r. istnieje Narodowy Program Rozwoju Humanistyki, obejmujący nie tylko wsparcie dla badań ważnych dla kultury i tożsamości narodowej, ale i upowszechnienie wyników polskiej myśli humanistycznej na świecie. W 2012 r. przyznawano w nim granty do wysokości 3 mln zł, w sumie przeznaczono 89 mln zł na 209 projektów. W Polsce naprawdę nie brakuje możliwości finansowania prac w naukach humanistycznych. Europejska Rada ds. Badań Naukowych (ERC) przyznaje również granty humanistom, ale niewielu mamy kandydatów na odpowiednim poziomie. Żenujące są skargi prof. Łagosza, że „nie wszyscy potrafią” napisać dobry wniosek o grant na badania naukowe. Jeśli to przekracza możliwości filozofów, to jak mają uczyć technokratów miękkich kompetencji? W wyniku ostatniej oceny Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego za lata 2009–12 w kategorii nauk humanistycznych i społecznych aż 12 jednostek naukowych otrzymało najwyższą kategorię A+, pomimo ich niewielkiego wkładu w naukę światową (o czym świadczy niewielka liczba punktów