Zabójcza susza: jakie mogą być jej konsekwencje

Z suszą nie ma żartów. To najgorszy ze wszystkich kataklizmów naturalnych. Nie jest tak spektakularny jak powódź czy tornado, przychodzi po cichu, skrada się niepostrzeżenie, lecz gdy już nastanie, sieje śmierć i powoduje gigantyczne straty gospodarcze. W drugiej połowie XVIII w. w Indiach z powodu kolejnych klęsk głodu wywołanych suszami zmarło łącznie ponad 30 mln ludzi. Niedoborom deszczu towarzyszyły rewolty i powstania, w wyniku których rozpadały się państwa, a królowie tracili władzę, zazwyczaj razem z życiem. W Chinach susze położyły kres dynastiom: Tang w IX w., Yuan w XIV w. i Ming w XVII w. Były też jedną z przyczyn upadku największego niegdyś miasta na świecie, centrum cywilizacji Khmerów, milionowego Angkor, które w XIV w. z wielkiego ośrodka w ciągu kilku dekad popadło w ruinę. Z roku na rok było coraz bardziej sucho. Obfite deszcze zapodziały się gdzieś na trzy dekady, potem powróciły, aby następnie znów zniknąć na dwie dekady. Angkor zaczął chwiać się w posadach, a ostateczny cios zadali mu Tajowie w 1431 r. Nam klimat zapewne nie zgotuje aż takiej katastrofy, ale zbyt często zapominamy, że zasoby wody w przeliczeniu na mieszkańca mamy niezwykle skromne. W Europie jesteśmy pod tym względem na jednym z ostatnich miejsc. Natura oszczędziła nam trzęsień ziemi, wulkanów, huraganów i tornad. Ale pozostawiła nam jedno poważne zmartwienie: wodę. Kiedy jest jej za dużo, mamy powódź, kiedy za mało, zjawia się susza. Ta druga jest znacznie bardziej niebezpieczna. Tereny zagrożone powodziami stanowią ok. 6 proc. terytorium kraju, tymczasem susze regularnie występują na jednej czwartej obszaru Polski – głównie w jej centralnej i południowo-zachodniej części: od Poznania i Wrocławia, przez Toruń i Łódź, po Warszawę i Lublin. Woda w Polsce paruje silniej Skąd takie marne ilości wody w kraju, który nie leży w strefie klimatu suchego i nie jest Egiptem? – Po pierwsze, opady w Polsce są niewielkie, szczególnie na nizinach w środku kraju, po drugie – są nieregularne, przybywa ulew, które wcale nie poprawiają sytuacji, bo taka deszczówka spływa błyskawicznie do rzek. Po trzecie, coraz mniej wody spada latem, a coraz więcej zimą – wylicza prof. Zbigniew Kundzewicz, hydrolog z Instytutu Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu. Do tego trzeba dodać rosnące temperatury powietrza i silniejsze wiatry. Jedno i drugie powoduje, że woda silniej paruje, a jej poziom w rzekach, jeziorach i stawach spada. Zmniejsza się też wilgotność gleby i obniża lustro wód gruntowych. Z tych wszystkich powodów w wielu regionach kraju więcej wody latem wyparowuje, niż na nią spada. Taką sytuację naukowcy określają ujemnym klimatycznym bilansem wodnym. Na polskich nizinach jest to od ponad dekady stan chroniczny. Badania przeprowadzone w Wielkopolsce, obejmujące okres od 1996 do 2006 r., wykazały systematyczne pogłębianie się ujemnego bilansu wodnego. Szybki wzrost średniej rocznej temperatury powietrza z 8 st. C w 1996 do 10 st. C w 2006 r., towarzyszący temu spadek wilgotności powietrza, wzrost prędkości wiatru oraz wyższe usłonecznienia doprowadziły do niemal dwukrotnego wzrostu tempa parowania w Wielkopolsce. Efektem było obniżenie się poziomu wody w jeziorach o prawie metr, poziomu wód gruntowych o ok. 3–4 m i okresowy zanik małych strumieni. Wielkopolska wyparowuje na naszych oczach. Jak jednak powstają takie uporczywe susze jak ta sierpniowa? Aby się tego dowiedzieć, trzeba po nitce do kłębka powędrować tam, skąd woda do nas przybywa. A jest to podróż daleka, co najmniej na środek północnego Atlantyku, który ma ogromny wpływ na pogodę w Europie. Pcha w naszą stronę wielkie niże z grubymi chmurami, nasączonymi wodą jak gąbka. Pędzą na wschód, porwane przez jet streamy – olbrzymie strumienie powietrza okrążające planetę. Poruszają się one nie po linii prostej, ale wielkimi zakolami niczym rzeki. Czasami te meandry zatrzymują się w jednym miejscu na wiele tygodni, powodując zaklinowanie się jednego typu pogody nad danym regionem. Tak właśnie zdarzyło się w Polsce na początku sierpnia. Potężny wyż atmosferyczny zablokował jet streamowi drogę do nas i znaleźliśmy się w masie gorącego i suchego powietrza przybyłego z Sahary. Niektórzy meteorolodzy twierdzą nawet, że częstotliwość takich blokad nad Europą rośnie. Z jakiego powodu, nie wiadomo. Według jednej z hipotez jest to efekt uboczny szybkiego ocieplania się Arktyki, która zaczyna mieszać w pogodzie na obszarach położonych na południe od niej. W każdym razie, jeśli takich blokad rzeczywiście przybędzie, trzeba się liczyć z tym, że ekstremum pogodowe – może to być fala upałów jak teraz, ale również fala nawałnic, a zimą śnieżyc – nie przeminie w ciągu paru dni. To niebezpieczna perspektywa. Ze skutkami jednego ataku żywiołu można sobie jakoś poradzić. Gorzej, gdy jest ich wiele, skumulowanych w ciągu jednego lub dwóch miesięcy. Wtedy susza atmosferyczna (przewaga parowania nad opadami) może przejść w suszę hydrologiczną (niedobór wody w rzekach), rolniczą (niedobór wody w glebie) i operacyjną (niedobory wody zaczynają dotykać różne działy gospodarki i ludzi). Susze i pożary Susz atmosferycznych mieliśmy w Polsce bez liku w ostatnich dekadach. Ich wyliczenie znajduje się w „Raporcie o zagrożeniach związanych z wodą”, opublikowanym w zeszłym roku przez grupę naukowców utworzoną z inicjatywy PAN pod przewodnictwem prof. Kundzewicza. Z publikacji możemy się dowiedzieć, że w okresie 1951–2006 największe susze atmosferyczne były w latach: 1951, 1953, 1954, 1963, 1964, 1969, 1976, 1982, 1983, 1984, 1989, 1991, 1992, 1993, 1994, 2000, 2002, 2003, 2005, 2006. Nie brakowało ich, jak widać. Znacznie mniej było rozległych susz hydrologicznych. Za to, gdy się rozwijały, okazywały się bardzo dotkliwe. Tak zdarzyło się w latach: 1980, 1983, 1992, 1993, 1994, 2003 i 2006. Wielu rolników z pewnością pamięta długotrwałą suszę z 1992 r., która przyniosła znaczny spadek plonów zbóż jarych i ziemniaków. Z pewnością zapamiętają ten rok strażacy i leśnicy, bo wtedy płonęły między innymi Puszcza Raciborska i Puszcza Notecka. Fatalny był 2006 r. Tym razem najbardziej ucierpiały zboża ozime, a także ziemniaki, buraki cukrowe i kukurydza (plony tej ostatniej były prawie o połowę niższe od normy). Niewiele możemy poradzić na to, że deszcz gdzieś się zapodziewa. Co prawda są kraje, nawet liczne, w których próbuje się wywoływać opady atmosferyczne, zasiewając chmury kryształkami jodku srebra i innymi drobinami, ale nikt jeszcze nie udowodnił czarno na białym, że takie modyfikacje pogody są skuteczne. Również nasze możliwości przewidywania pogody na zbyt odległą przyszłość są ograniczone. Kilkudniowa prognoza ma jeszcze sporą szansę sprawdzenia się, ale taka na dziesięć dni jest już zwykle przyjmowana z przymrużeniem oka. Największe służby meteorologiczne świata, dysponujące flotyllami satelitów, potężnymi komputerami i najlepszymi modelami, wiele razy wyłożyły się na próbach przewidzenia pogody dla całej pory roku. Brytyjskie Met Office po paru blamażach dało sobie spokój z takimi komunikatami. Pogoda jest chaotyczna, czyli wrażliwa na warunki początkowe, i nie należy od meteorologa oczekiwać, że z miesięcznym wyprzedzeniem zapowie nadejście suszy (albo falę ulew, która skończy się powodzią). Wyjątkiem od reguły są wspomniane blokady jet streamów – kiedy już któryś z żywiołów atmosferycznych nas dopadnie i się umocni, można ze sporym prawdopodobieństwem założyć, że tak szybko nie odejdzie. Zapasy na czarną godzinę Nie jesteśmy jednak piórkiem unoszonym bezwolnie przez wiatr. Owszem, nie potrafimy wywoływać deszczu i nie umiemy za bardzo przewidzieć, kiedy zniknie on na dłużej, ale te prawdziwe susze – hydrologiczne, rolnicze i gospodarcze – to także trochę nasze dzieło. Autorzy „Raportu o zagrożeniach związanych z wodą” zauważają, że intensywny rozwój cywilizacyjny i wzrost demograficzny doprowadził do „niekorzystnych przemian krajobrazu”. Kiedyś ów krajobraz gromadził wodę, dziś szybko jej się pozbywa. Zamiast wielkich naturalnych magazynów wody, takich jak lasy, łąki i mokradła, mamy głównie pola uprawne. Ich powierzchnię dodatkowo powiększano kosztem „nieproduktywnych elementów krajobrazu”, takich jak miedze, zadrzewienia śródpolne, zakrzaczenia, jeziorka polodowcowe czy pasma łąk. W efekcie woda deszczowa, zamiast gromadzić się w glebie, zaczęła uciekać z pól. Było to jedno z tych bezmyślnych działań, które niegdyś doprowadziły do upadku Angkor. Niejedyne. W „Raporcie” czytamy również: „Zagrożenie suszami w Polsce wynika też z przewagi systemów melioracyjnych o charakterze odwadniającym, które ułatwiają odpływ nadmiaru wód, powodując ich nieodwracalną utratę”, a także – na co szczególnie zwracają uwagę naukowcy – z „bardzo niskiej zdolności magazynowania wody. W zbiornikach retencyjnych w Polsce można zmagazynować tylko 6 proc. średniego rocznego odpływu”. – Ponieważ mamy mało zbiorników, nie ma gdzie magazynować intensywnych opadów, które nie nadążają wsiąkać w glebę i spływają do rzek, a następnie bezużytecznie płyną do morza, nierzadko wywołując szkody – zauważa prof. Kundzewicz. Jak na kraj, któremu natura generalnie poskąpiła obfitości wody, niespecjalnie dbamy o to, by zgromadzić jej więcej na czarną godzinę. Może jest tak dlatego, że – jak zauważają autorzy raportu – „w Polsce nie prowadzi się systematycznych ocen i całościowych analiz negatywnych skutków susz dla gospodarki kraju”. Żyjemy zatem w błogiej nieświadomości strat powodowanych przez susze. Jedynie po największych ekscesach pogody, kiedy zyskują one rangę wydarzeń politycznych, odbywa się pospieszne szacowanie szkód. Tymczasem rozmiary tych strat mogą rosnąć w przyszłości. To konsekwencja trwającego od paru dekad ocieplenia klimatu na całym globie. Naukowcy generalnie unikają jednoznacznych wypowiedzi na temat tego, czy ocieplenie klimatu przyniesie w naszej części kontynentu wzrost czy też spadek opadów deszczu. Modele klimatyczne nie potrafią ich dobrze prognozować i każdy mówi co innego. Ale trend wydaje się oczywisty: jest coraz bardziej sucho. W zeszłej i obecnej dekadzie Polska praktycznie przechodziła od jednej suszy do drugiej. Po suchych latach 2003 i 2006 przyszedł 2008 r., kiedy to susza swoim zasięgiem objęła 2091 gmin (68 proc. wszystkich) oraz 58 proc. gruntów ornych. Znów w wielu regionach kraju deszcze były o 20–50 proc. niższe od normy, przy temperaturach wyższych od średniej wieloletniej o 1–1,5 st. C. Kolejna susza rozpoczęła się jesienią 2011 i trwała do wiosny 2012 r., obejmując znaczną część Polski. Minęły trzy lata i znów mamy to samo, przy czym obecna susza może się okazać najgorsza od wielu dekad (wciąż