Dlaczego Muzułmanie odrzucali wynalazek druku?

Latem 751 r. nad rzeką Tałas w dzisiejszym Kirgistanie doszło do wielkiego starcia między wojskami kalifatu bagdadzkiego a dynastią Tang. Cesarskie Chiny poniosły tego dnia stratę daleko większą niż przegrana w polu. Wśród wielu tysięcy jeńców, jacy dostali się do arabskiej niewoli, znalazła się spora grupa rzemieślników, którym znane były tajniki wytwarzania papieru. W ten sposób w dziejach cywilizacji rozpoczął się nowy rozdział. Upowszechnienie papieru na terenie imperium arabskiego zapoczątkowało niebywały rozkwit muzułmańskiej nauki na polu astronomii, filozofii, medycyny czy geografii. Arabowie, kiedy już poznali technikę wytwarzania papieru, stanęli przed innym problemem – z czego go wyrabiać? Nie mogli po prostu skopiować rozwiązań chińskich, ponieważ w Azji Środkowej brak było powszechnych w Państwie Środka roślin, czyli konopi, bambusa lub morwy. Muzułmanie dali więc przykład swojej innowacyjności, opracowując nieznaną dotąd technikę opartą na nowych materiałach. Ich papier powstawał z odpadów bawełnianych i lnianych tkanin. Początkowo największym ośrodkiem wytwarzania papieru była Samarkanda. Tamtejsze manufaktury, zamiast w używane w Chinach moździerze, wyposażono w specjalne urządzenia do ubijania, co umożliwiło produkcję na wielką skalę. Arabowie wciąż ulepszali technikę papiernictwa – by lepiej się pisało, powlekali obie strony arkusza skrobią. Papier, jak większość innowacji, które miały szczęście znaleźć podatny grunt, zrobił zawrotną karierę i szybko rozprzestrzenił się na cały świat islamski. Już w 794 r. produkowano go w Bagdadzie. Niedługo później Damaszek stał się głównym dostawcą papieru do Bizancjum. Do Europy papier przywędrował z Afryki Północnej, a konkretnie z marokańskiego Fezu, gdzie Arabowie zorganizowali prężnie działające manufaktury. Pierwsza europejska wytwórnia powstała zaś w 1144 r. z woli kalifa Kordoby w Xàtiva niedaleko Walencji. Na Starym Kontynencie arabski wynalazek szybko się upowszechnił i już w połowie XII w. produkowano papier europejski. Wraz z produkcją przyszła arabska terminologia, np. nasz wyraz ryza pochodzi od arabskiego słowa rizma – wiązka, plik. Jack Goody, brytyjski antropolog i autor książki „Kapitalizm i nowoczesność”, uznał, że właśnie szeroka dostępność papieru umożliwiła „rozkwit kultury słowa pisanego na terytorium rozciągającym się od Hiszpanii po Azję Środkową”. Jej podstawą był niebywały prestiż, jaki Koran nadał umiejętności pisania. W kręgu cywilizacji muzułmańskiej słowa i język były i pozostają centralnym sposobem ujmowania rzeczywistości. Tekst Koranu uznawany był za święty i miał pozostać niezmienny. Religijność wyrażana m.in. poprzez zapamiętywanie i recytowanie całych jego fragmentów pomnożyła wartość papieru i zwiększyła zapotrzebowanie na usługi osób potrafiących czytać i pisać. Wartości znajdujące oparcie w Koranie pomogły w upowszechnieniu papieru oraz wprzęgnięciu go do biurokratycznej machiny państwa arabskiego. Dynamiczne i żądne wiedzy imperium o uniwersalnych ambicjach było – jak pisze Goody – „katalizatorem postępu”. Papier zaś stał się tego postępu narzędziem. Jego rola w zarządzaniu państwem miała się okazać kluczowa. Kalifowie potrzebowali sprawnej biurokracji, aby zbierać podatki i organizować wojenne kampanie. Kultura książki Masowe zastosowanie papieru jako materiału piśmiennego miało rewolucyjny wpływ na rozwój całej cywilizacji muzułmańskiej. Nie pozostało również bez znaczenia dla rozwiązań w dziedzinie finansów. Podboje Mahometa i jego następców stworzyły wielki, zjednoczony rynek, gdzie wspólną i powszechnie akceptowalną walutą był złoty denar. Prowadzenie skutecznych operacji finansowych na odległość wymagało jednak użycia lżejszych środków płatniczych. Sprzyjające okoliczności utorowały drogę papierowym wekslom, czekom (zwanym sakk) oraz listom kredytowym, które upoważniały okaziciela do odbioru określonej sumy od bankiera. Przede wszystkim papier był jednak podstawą życia intelektualnego – wykorzystywany na polu literatury, architektury czy kartografii. Dzięki niemu narodziła się kultura książki, co wynikało z potrzeb nauki. Głód wiedzy w połączeniu z łatwym dostępem do materiałów piśmiennych, a także rozwijający się ruch tłumaczeniowy sprawiły, że książka stała się łatwo dostępna. Na muzułmańskich bazarach nie tylko nimi handlowano, ale też masowo je produkowano – powstała klasa zawodowych przepisywaczy, kopistów, którzy na zamówienie przygotowywali misternie kaligrafowane kopie każdego dzieła. Szkolnictwo i literatura rozkwitły, a w miastach powstawały wielkie biblioteki. Jeśli chodzi o piśmiennictwo czy rozpowszechnienie umiejętności czytania i pisania, Europa długo nie mogła się równać z rozkwitającymi ziemiami arabskimi. Skalę przepaści między tymi dwoma światami pokazuje choćby fakt, że w X w. biblioteka w andaluzyjskiej Kordobie na dworze Al-Hakama II liczyła ok. 400 tys. tomów, tymczasem w księgozbiorze opactwa St. Gallen w Szwajcarii znajdowało się wówczas ledwie 400 woluminów. Jonathan M. Bloom, profesor Boston College i autor książki „Paper before print”, twierdzi, że Zachód wciąż nie dość docenia wkład cywilizacji islamu w rozwój takich nauk, jak astronomia, matematyka czy medycyna. „Wygodnie jest uznać, że renesans zwyczajnie przypomniał sobie o ideach starożytnych Greków i tchnięty geniuszem twórczo je rozwinął. Podobnie rzecz ma się z papierem: przeskakując od wynalezienia go w Chinach do XV-wiecznej Europy i ruchomej czcionki Gutenberga, pomijamy kilkaset lat islamskiej historii”, pisze Bloom. Wielki rozłam Jeśli papier odmienił oblicze świata islamskiego, to druk uczynił to samo dla cywilizacji europejskiej. Na Starym Kontynencie ruchoma czcionka rozprzestrzeniła się w błyskawicznym tempie. Już w latach 60. XV w. używano jej w bogatych miastach na Półwyspie Apenińskim; w 1474 r. w Krakowie po raz pierwszy wydrukowano kalendarz, a w 1476 r. sztuka typograficzna dotarła do Londynu. W kręgu cywilizacji zachodniej druk dał początek wielkiej wymianie myśli, a krąg ludzi, którzy mogli brać udział w debacie intelektualnej, stale się poszerzał. Mimo to nie wszędzie postrzegano go jako pożądaną innowację. Już w 1485 r. sułtan Bajazyd II zabronił używania druku do kopiowania tekstów religijnych, a jego następcy pod karą śmierci zakazali drukowania jakichkolwiek książek. Nie oznacza to, że na terenie Imperium Osmańskiego nie powstawały warsztaty używające nowej technologii. Do końca XV w. w samym Stambule było ich kilka, podobnie jak w Salonikach, ale tamtejsze pracownie należały zwykle do Greków, Ormian lub Żydów, którzy drukowali książki w swoim języku, a nie po arabsku czy turecku. Nawet pierwsza w historii drukowana kopia Koranu powstała ok. 1537 r. w Wenecji. Zakaz druku nie był fanaberią ani dziełem jednego nieufnego wobec Zachodu władcy. Kolejni sułtanowie konsekwentnie utrzymywali w mocy zakaz używania ruchomej czcionki. W końcu, w 1727 r. Ibrahim Müteferrika otrzymał wydany przez cesarską kancelarię firman zezwalający na prowadzenie drukarni. Ale nawet wtedy tureckie władze bacznie przyglądały się tej nowince. Wszystko, co wyszło spod prasy, musiało być wcześniej zatwierdzone przez trzyosobową komisję uczonych-sędziów (kadich). Interes Müteferriki szybko się więc skończył. Wydał jedynie 14 książek, a w 1743 r. zamknął drukarnię. Nie ma wątpliwości, że wynalazek Gutenberga był punktem zwrotnym w relacji świata muzułmańskiego z Zachodem. Rewolucja druku i rozpoczęcie epoki renesansu wyznaczają symboliczny moment, kiedy Europa nie tylko zrównała się z naukowymi osiągnięciami Arabów, ale od razu zaczęła im szybko uciekać. Jeśli zignorowanie znaczenia ruchomej czcionki miało tak wielkie konsekwencje cywilizacyjne, warto zastanowić się nad przyczynami tego zjawiska. Jak wytłumaczyć, że sztuka typograficzna nie przyjęła się w świecie, którego związki z papierem były tak mocne i długotrwałe, natomiast druga, dotychczas przecież dużo mniej zaawansowana cywilizacyjnie, część świata śródziemnomorskiego skorzystała z niej z takim entuzjazmem? Dla części współczesnych badaczy problemu odpowiedź była jasna. Barierą dla druku był sam islam i – jak to ujął Thomas Francis Carter – „charakterystyczna dla niego tradycja wrogości wobec