Jak Homo sapiens podbijał świat

Mobilność to jedna z najbardziej charakterystycznych cech ludzkiego gatunku. Nigdy nie mogliśmy usiedzieć zbyt długo na miejscu. Tę samą cechę mieli przedstawiciele pozostałych, rozlicznych i dziś już wymarłych, odmian człowieka. Wszystkich ciągnęło do miejsc, które wydawały się atrakcyjniejsze do życia. Czasem naszych przodków zmuszało do migracji pogorszenie warunków przyrodniczych i konieczność poszukiwania nowych źródeł pokarmu oraz zbiorników wody. Ale bywało i tak, że porzucali swoje siedziby, aby dotrzeć tam, gdzie dzięki technicznym nowinkom komfort życia był wyższy. Dziś tych pierwszych nazwalibyśmy uchodźcami klimatycznymi, a drugich – migrantami ekonomicznymi. Najwytrwalszym ze wszystkich wędrowców okazał się Homo sapiens, czyli my. Dziś jest nas wszędzie pełno, a na stałe nie zaludniliśmy tylko skutej lodem Antarktydy, którą odkryliśmy dopiero dwa wieki temu. Świat podbijaliśmy w kilku etapach. Każdy owiany jest mrokiem tajemnicy, a najmniej wiemy o pierwszym – wyemigrowaniu z macierzystego, afrykańskiego lądu i zasiedleniu sąsiednich. Pomiędzy badaczami trwa spór o to, czy uczyniliśmy to dopiero 50–60 tys. lat temu, w ramach jednej fali migracyjnej, która wkrótce ogarnęła Europę, Azję i Australię, czy też – jak chcą inni uczeni – tych fal było więcej, a pierwsza z nich ruszyła na wschód do Azji już ponad 100 tys. lat temu? Jej przedstawiciele trzymali się tropików, a na miejscu mieszali się z lokalnymi populacjami wcześniejszych odmian ludzi. Raj eemski Jako gatunek z niebytu wyłoniliśmy się przed 190–160 tys. lat w Afryce Wschodniej. Na Ziemi było wówczas generalnie dość zimno, a w Afryce – przede wszystkim sucho. Ale szło ku lepszemu. Temperatury rosły, najpierw powoli, a potem coraz szybciej, aż w końcu przed około 130 tys. lat przyszedł interglacjał eemski – zadziwiająco ciepła przerwa rozdzielająca dwa zlodowacenia: przedostatnie i ostatnie. To właśnie było to lepsze. Wraz z ciepłem przyszły bowiem opady deszczu, a Sahara pokryła się zieloną sawanną i zmieniła w krainę tysięcy jezior, czasami gigantycznych, jak Megaczad, który miał rozmiary Morza Kaspijskiego. Homo sapiens skorzystał z nadarzającej się klimatycznej okazji i dość szybko zaludnił zieloną Saharę. Jego przedstawiciele powędrowali na zachód, docierając do terenów dzisiejszego Maroka. Grubo ponad 100 tys. lat temu obmyli stopy w wodach Atlantyku (nie ma na razie dowodów, że już wtedy przekroczyli Cieśninę Gibraltarską). Inne grupy podążyły w kierunku wschodnim, docierając do półwyspu Synaj i odkrywając, że istnieją też inne lądy niż Afryka. Dokąd jednak dotarli ci drudzy? Tu właśnie badacze wkraczają na ruchome piaski sprzecznych teorii. Tradycyjny, ugruntowany w literaturze, pogląd mówi, że Homo sapiens w czasie trwania tego eemskiego raju owszem wkroczył do Azji, ale nie była to wielka migracja. Dotarł bowiem tylko do północnej części dzisiejszego Izraela. Jego szczątki z tego okresu znaleziono w jaskiniach Qafzeh i Skhul. Pierwsza znajduje się w pobliżu Nazaretu, druga w zboczach góry Karmel. Owi śmiałkowie wędrowali brzegiem Morza Śródziemnego, ale dalej na północ i wschód się nie posunęli. Prawdopodobnie na drodze stanęli im neandertalczycy, którzy dominowali wtedy w Europie i Lewancie. Ponieważ poszukiwania równie starych szczątków Homo sapiens w innych miejscach poza Afryką kończyły się niepowodzeniem, a te, które znajdowano, miały maksymalnie 45–50 tys. lat, uznano, że ta pierwsza pozaafrykańska populacja Homo sapiens w Izraelu utknęła w miejscu i ostatecznie wymarła, a sukcesem zakończyła się dopiero następna próba wyjścia z Afryki podjęta kilkadziesiąt tysięcy lat później. Dekadę temu Paul Mellars, archeolog z uniwersytetu w Cambridge, opisał, jak ta finalna migracja mogła wyglądać. Migranci ruszyli w drogę około 60 tys. lat temu. Wędrowali wprost z Rogu Afryki na Półwysep Arabski, pokonując cieśninę Bab al-Mandab łączącą Morze Czerwone z Oceanem Indyjskim. Z powodu niższego poziomu mórz była ona znacznie węższa niż dziś. Do pokonania mieli zaledwie kilka kilometrów. Potem zasiedlili Bliski Wschód, gdzie spotkali się (i wymieszali, jak wynika z badań genetycznych) z neandertalczykami, a następnie przed 40–50 tys. lat ruszyli na podbój globu – dotarli do różnych rejonów Azji, dopłynęli do Australii, no i zameldowali się w Europie. Kierunek: wschód Ta zgrabna hipoteza Mellarsa właśnie chwieje się na naszych oczach. Nie, żeby opisanej przez niego migracji nie było. Rzecz w tym, że nie był to pierwszy wielki pochód ludzi. Tak wynika z nowych odkryć dokonanych w kilku ostatnich latach w dwóch odległych od siebie regionach Azji – na Półwyspie Arabskim i w południowych Chinach. Wystarczyło zejść z utartych ścieżek i zacząć szukać tam, gdzie dotąd szukano rzadko, aby poznać nieznane dotąd dzieje pierwszej udanej migracji Homo sapiens. Zadziwia tempo, w jakim stara koncepcja kruszeje, a nowa się umacnia. Minęło raptem pięć lat od opublikowania w „Science” artykułu opisującego kamienne narzędzia sprzed 125 tys. lat znalezione w jaskini na wschodnim krańcu Półwyspu Arabskiego, w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Autor owego odkrycia, archeolog Hans-Peter Uerpmann z uniwersytetu w Tybindze, twierdził, że są one dziełem Homo sapiens. Zapachniało sensacją. Emiraty dzieli od Izraela dystans dwóch tysięcy kilometrów. Znaleziska Uerpmanna sugerowały, że co najmniej o tyle dalej na wschód pognali nasi przodkowie podczas interglacjalnego ocieplenia. Geografowie i geolodzy, którzy towarzyszyli archeologowi, zrekonstruowali krajobraz okolicy w czasach, gdy mieszkali w niej wytwórcy narzędzi. Okazało się, że rosła tu sawanna drzewiasta, a liczne strumienie spływające z porośniętych lasem wzgórz niosły mnóstwo wody. Eemski raj, bez dwóch zdań. Na to odkrycie tylko czekał inny archeolog. Michael Petraglia z uniwersytetu w Oksfordzie od lat dowodzi, że co najmniej 75 tys. lat temu Homo sapiens zamieszkiwał Indie, a zatem z Afryki musiał wywędrować znacznie wcześniej, niż twierdzi Mellars i jego zwolennicy. Skąd to przekonanie? Około 75 tys. lat temu doszło do największej w ostatnich milionach lat erupcji wulkanicznej na Ziemi. W powietrze wyleciał indonezyjski superwulkan Toba, eksplodując z mocą tysiące razy większą od słynnego wybuchu Krakatau w 1883 r. Indie zostały wtedy przykryte kilkunastocentymetrową warstwą popiołu. Właśnie pod tym popiołem Petraglia znalazł narzędzia, które uznał za wytwory ludzi z gatunku Homo sapiens. Wizja zielonej Arabii jako pierwszego przystanku na ich drodze, przedstawiona przez Uerpmanna, idealnie pasowała do jego koncepcji. Trzy lata temu zebrał więc kilkudziesięciu badaczy, a następnie za grant z Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych oraz za pieniądze otrzymane od Saudyjczyków rozpoczął przekopywanie ich olbrzymiego kraju. Chciał znaleźć dowody obecności ludzi sprzed ponad 100 tys. lat, a jeszcze lepiej – ich szczątki kostne. Projekt nazwano Paleodesert. Oksford kontra Cambridge Naukowcy, których zaangażował Petraglia, dotarli do najmniej gościnnych fragmentów Półwyspu Arabskiego. Zbadali największą pustynię piaszczystą świata Rub’ al-Khali o powierzchni dwa razy większej od Polski, oraz mniejszą, ale równie niegościnną pustynię Nefud. Przekopywali się przez piaski, skały i zdradliwe solniska. Te poszukiwania wciąż trwają, ale mniej więcej od roku Petraglia i jego ludzie zaczynają w kolejnych artykułach ujawniać pierwsze efekty swoich naukowych śledztw. Z publikacji wyłania się niezwykły obraz krainy pokrytej w ciepłym okresie interglacjału eemskiego tysiącami jezior, gęstą siecią rzeczną oraz zwartym kobiercem traw zamieszkanym przez duże ssaki i ludzi. W ciągu dwóch lat badacze odnaleźli, głównie nad brzegami dawnych jezior, dziesiątki stanowisk z tysiącami narzędzi. „To nie był odludny zakątek świata, lecz ważny region osadniczy” – mówi naukowiec. Do szczęścia brakuje mu tylko jednego: kości owych pionierów. Bez takiego koronnego dowodu łatwo można skrytykować Petraglię za to, że zbyt szybko przypisuje naszym pradziadom autorstwo narzędzi. Właśnie tak uczynił Mellars, gdy autorzy projektu Paleodesert po raz pierwszy przedstawili swoje odkrycia. „Równie dobrze mogli to być neandertalczycy. Skoro Półwysep Arabski był taki gościnny w interglacjale eemskim, nie da się wykluczyć, że przybyli tu z północy i go sobie zajęli. Liczebnie przeważali wtedy nad Homo sapiens” – stwierdził. Rzecz w tym, że szczątków neandertalczyków także nie odkryto jak dotąd w Arabii, co bez wątpienia uradowałoby Mellarsa, który od wielu lat jest w sporze z Petraglią. Niektórzy żartują, że to taki pojedynek Cambridge kontra Oksford w skali mikro. „Dopóki nie odnajdziemy szczątków ludzi, którzy byli producentami tych narzędzi, nie ustalimy ich tożsamości ze stuprocentową pewnością. Do tego czasu wolę ostrożnie zakładać, że Homo sapiens wyruszył na podbój świata dopiero 60 tys. lat temu, a nie dwa razy wcześniej”, deklarował przed rokiem Mellars. Migranci ze zwrotnika Raka Rok to jednak mnóstwo czasu przy takiej intensywności badań. Wprawdzie Petraglia i jego ludzie wciąż nie znaleźli choćby małego kawałka czaszki należącej do eemskiego mieszkańca Arabii, ale i tak mają powody do radości. Oto bowiem inna grupa badaczy doniosła pod koniec zeszłego roku o odnalezieniu upragnionego skarbu w południowych Chinach. W jednej z setek ja