Do czego doprowadzi sojusz mózgu z procesorem

Tomasz Targański: – Oglądał pan film Wernera Herzoga „Lo i stało się. Zaduma nad światem sieci”? Stefan Sorgner: – Jeszcze nie. W pewnym momencie jeden z głównych bohaterów stwierdza, że sztuczna inteligencja to nie kwestia przyszłości, ale nasza rzeczywistość. Żyjemy w czasach wielkiej zmiany, to nie ulega wątpliwości. Nasza codzienność bardzo różni się od świata sprzed 20 czy nawet 10 lat. Nie wiem, czy zgodnie z przewidywaniami Raymonda Kurzweila już w okolicy 2045 r. komputery będą mądrzejsze od nas, a ludzie staną się czymś w rodzaju biologiczno-elektronicznej hybrydy. Ale odsuńmy na bok kwestię daty. Postęp na polu genetyki, badań nad mózgiem, neuronauki jest rzeczywiście spektakularny. Szczególne znaczenie ma właśnie genetyka. Terapie genowe w połączeniu z postępem w technologiach cyfrowych mogą w zasadniczy sposób wpłynąć na zmianę sposobu, w jaki pojmujemy człowieczeństwo. Zatrzymajmy się na chwilę. Modyfikacja ludzkiego DNA to dla wielu zabawa w Boga. Nie brakuje tych, którzy widzą w tym ogromne zagrożenie. Rodzaj puszki Pandory, która gdy zostanie niewłaściwie wykorzystana, przyniesie zgubę ludzkości. Rozumiem te obawy, ale uważam, że nauka nie może być ich zakładnikiem. Weźmy CRISPR/Cas9, czyli najnowszą, a przy tym tanią i prostą, metodę modyfikacji DNA. Pozwala ona edytować dowolną część genomu, usuwając z niego poszczególne geny lub dodając nowe. Jeśli uda się ją upowszechnić, niektóre choroby wkrótce przejdą do historii, a terapii genowej będzie można poddać nienarodzone jeszcze dziecko. W jaki sposób miałoby to zagrażać ludzkości? Albo inny przykład. Od ubiegłego roku prawo w Wielkiej Brytanii dopuszcza zastępowanie wadliwych mitochondriów w embrionie jednej matki materiałem genetycznym pobranym z embrionu innej dawczyni, tzw. trzeciego rodzica. Dziecko nosi więc materiał genetyczny trzech osób i dzięki temu ma szansę uniknąć genetycznej choroby, polegającej na wrodzonej niewydolności mitochondriów. Czy tej metody również zakażemy ze względów etycznych? Najważniejsze, aby z medycznego punktu widzenia była w pełni bezpieczna. A co z obawą przed ingerencją w naturę ludzką? Wiele wynalazków, które dziś są dla nas oczywiste: szczepionki, in vitro, określano jako ingerencję w naturę. Obawy, o których mówimy, wiążą się z odejściem od antropocentryzmu, a to rzeczywiście staje się faktem. Słynny rysunek Leonarda da Vinci „Człowiek witruwiański”, obrazujący ideę człowieka jako centrum wszechświata i miarę wszechrzeczy, przestaje odpowiadać rzeczywistości. Pogląd, że jedynie ludzie mają świadomość, a w związku z tym wyłączność na wartości, jak godność czy moralność, już kilkadziesiąt lat temu zakwestionował filozof Peter Singer. Weźmy zapłodnioną komórkę jajową, technicznie rzecz biorąc, należy ona do rodzaju ludzkiego, ale z pewnością nie może odczuwać cierpienia. Dlaczego więc nadajemy jej wyższy status moralny niż przedstawicielom wielkich małp? Singer dowodził przecież, że różnica między nimi a ludźmi jest różnicą stopnia, a nie rodzaju. Musimy o tym dyskutować, bo postęp technologiczny wkrótce postawi nas przed problemem rozszerzenia definicji „istot” o inteligentne maszyny. Rozszerzenia, do którego wzywają transhumaniści. Między innymi. Filozofia posthumanizmu pyta o relację człowieka do bytów technicznych, wychodzi poza ludzką perspektywę, zastanawia się, jak określić człowieka, który pod wpływem biotechnologii medycznych przestaje być wyłącznie tworem biologicznym. Czy idąc tym tropem, ludzkie cechy można będzie przypisać sztucznej inteligencji? Kiedy wykonamy już ten pierwszy krok i odsuniemy na bok antropocentryzm,  przyjdzie nam się zmierzyć z pytaniami, czy superinteligencja (jeśli powstanie) będzie miała prawo do autonomii? Czy będziemy chcieli dostrzec w niej byt, który ma własne „ja”? Czy wykreowana przez ludzi sztuczna inteligencja – choćby była bliska ideału, jak Samantha z filmu „Ona” – to będzie prawdziwa, żywa, równa człowiekowi istota, z własną świadomością, prawdziwie myśląca i odczuwająca? Czy może jednak uznamy ją za martwą symulację osobowości, myśli i uczuć. Doskonałą, ale wyłącznie kopię człowieka? Pytania podobnej natury stawiał już Stanisław Lem na początku lat 80. ubiegłego wieku. W opowiadaniu „Golem XIV” opisał superkomputer, który uświadomiwszy sobie potęgę swojego rozumu w porównaniu z ludzką, podejmował autonomiczne decyzje, kierując się własnym pojęciem szczęścia. Jawi się to jako logiczna konsekwencja powstania superinteligencji. Zakładając nieantropocentryczny punkt widzenia, będziemy musieli nadać takim istotom status moralny równy ludzkiemu, a może nawet wyższy. Jeśli taka decyzja będzie wciąż w naszej mocy. Nie można wykluczyć, że wspomniane byty wykształcą hiperautonomię, nanoświadomość, będą w stanie odczuwać istnienie w inny niż ludzie, bardziej różnorodny sposób. Z punktu widzenia etyki te pytania dziś wydają się nieco na wyrost, ale utopie, w tym przypadku utopia transhumanistyczna, właśnie po to są – mają nas zmobilizować do myślenia o przyszłości. Czy ta przyszłość należeć będzie do Homo hybris, czyli człowieka zespolonego z maszyną? Połączenie tych dwóch potencjałów: komputera i mózgu, biologii z technologią, to realny scenariusz. Siła obliczeniowa nowoczesnych komputerów i ogrom informacji zawartych w sieci zintegrowane z naszą siecią neuronową sprawią, że możliwości intelektualne człowieka staną się niemal nieograniczone. Tak radykalnie rozwinięta ludzka inteligencja miałaby z pewnością dalekosiężne ewolucyjne skutki. Myśl o człowieku-hybrydzie nie wszystkim się jednak podoba. Wielu uważa, że byłby to koniec człowieczeństwa. Nie zgadzam się. Byłby to zwyczajnie koniec człowieka, jakiego znamy. Ewolucja uczy, że zmiany są nieuniknione. Przecież Homo sapiens wciąż ewoluował. Różnica polega na tym, że teraz dzięki technologii mamy w ręku narzędzia, aby wpłynąć na ów proces. Życie jest i zawsze było dynamiczne, zróżnicowane, nigdy nie stało w miejscu. My natomiast wciąż wyobrażamy sobie, że możemy zakonserwować obecny stan po wsze czasy. Tyle że bezruch jest wbrew naszej naturze. Człowiek jest ciągłym projektem samego siebie, wciąż się staje. Czy w takim razie istnieje jakiś moment albo wydarzenie, które może być przełomem na drodze do tego nowego człowieczeństwa? Nie przywiązujmy się do myśli o jednym wydarzeniu, które radykalnie odmieni nasze życie. Można wtedy przegapić ważne procesy, jakie dzieją się tu i teraz. James R. Flynn badał wyniki testów na inteligencję, jakie osiągali mieszkańcy 14 krajów na przestrzeni ostatnich 100 lat. Udało mu się dowieść, że każde kolejne pokolenie osiągało lepsze rezultaty od poprzedniego, czyli jesteśmy coraz bardziej inteligentni albo, jak chcą niektórzy, mamy po prostu lepsze zdolności analityczne. Długość życia jest kolejnym przykładem. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat człowiek wykorzystał wszelkie dostępne zdobycze techniki na polu medycyny. Wzrósł poziom higieny, pojawiły się szczepionki, antybiotyki. Efekt? Średnia życia ludzi znacząco wzrosła. W jednych częściach świata bardziej, w innych mniej, ale trend jest oczywisty. Wydłużyliśmy sobie życie. Czego to dowodzi? Że stale ewoluujemy. Środowisko, jakie nas otacza, nasza rzeczywistość wciąż się zmieniają, a my razem z nimi. Nasze cechy, predyspozycje, nawet choroby nie są ustalone raz na zawsze. Warto też wspomnieć o ostatnich badaniach z dziedziny epigenetyki, która zajmuje się wszelkimi procesami, jakie oddziałują na nasze DNA. Epigenetyka to stosunkowo nowa gałąź nauki, ale naukowcom, którzy się nią zajmują, udało się dowieść, że geny przekazywane w chwili poczęcia wcale nie determinują naszego życia. Zapis zawarty w DNA wcale nie musi być aktywowany, a ogromny wpływ na to, które geny są włączane i wyłączane, mają czynniki środowiskowe. Od najmłodszych lat pod wpływem otoczenia poddawani jesteśmy tym właśnie epigenetycznym modyfikacjom. Przykładem takiej naturalnej modyfikacji genetycznej jest choćby proces edukacji, który u dzieci zaczyna się już w pierwszych tygodniach życia. Różnica polega na tym, że teraz dzięki technologii możemy zmieniać swoje geny w sposób bardziej kontrolowany. Rozmowa o technologiach i sztucznej inteligencji już od jakiegoś czasu zdominowana jest przez dwie zwalczające się narracje. O pierwszej, wieszczącej koniec człowieczeństwa, już powiedzieliśmy. Zostaje druga, dla której transhumanizm to szansa na życie bez chorób, a nawet śmierci. Przede wszystkim, jeśli pojmujemy świat w sposób racjonalny, to nieśmiertelność w znaczeniu, że moglibyśmy nie umrzeć czy nie bylibyśmy w stanie umrzeć, jest trudna do wyobrażenia. W tym sensie lepiej potraktować nieśmiertelność jako narzędzie retoryczne. Wiele innych utopijnych idei pełniło podobne funkcje. Dzięki nim jesteśmy bardziej świadomi, bo zmuszają nas do zastanowienia się nad problemami współczesności, jak sztuczna inteligencja. Jak w takim razie określiłby pan siłę napędzającą transhumanizm? Jaka potrzeba za nim stoi? Na pewno nie byłaby to nieśmiertelność. Nie sądzę, aby ludzie tego pragnęli. Myślę, że bardziej interesowałoby ich wydłużenie sobie życia albo uniknięcie chorób. Siłą napędową może być więc drzemiąca w każdym z nas potrzeba lepszego, bardziej satysfakcjonującego życia. Towarzyszy nam ona od