Czy partie polityczne są jeszcze potrzebne?

Anna Dąbrowska: – Jarosław Kaczyński powiedział ostatnio, że w polityce stwierdzenie „na pewno” nie istnieje. I ma rację, więc chyba wiwisekcja aktualnej polityki jest z naukowego punktu widzenia dość ryzykowna. Adam Gendźwiłł: – Bardzo ryzykowna. Polityka jest zawsze w jakimś sensie bieżąca i bardzo trudno naukowcom oddzielać rolę komentatorów od roli badaczy. Staram się w tym ćwiczyć, ale to spore wyzwanie. Społeczeństwo jest gęstą siecią współzależności ludzi i instytucji, a ja próbuję odnajdywać w tych zależnościach jakieś powtarzalne ślady, by można na tej podstawie formułować ugruntowane empirycznie wnioski. W USA mniej więcej od lat 50. wyraźnie podkreśla się, że politologia to political science. Science – bo staramy się być empirykami, nie chodzi o to, by tylko komentować bieżące wydarzenia, ale żeby identyfikować przyczyny i prognozować skutki tego, co się dzieje w polityce. I wyszło panu z obserwacji i badań, że partyjność jest odbierana przez wielu Polaków jak obelga, a bezpartyjność – jak cnota. Dlaczego? W pierwszym etapie transformacji partyjność kojarzyła się ewidentnie z członkostwem w PZPR i z minionym reżimem, do którego prawie nikt nie chciał się przyznawać. Wstąpienie do partii w wielu środowiskach było interpretowane jako przejście „do nich”, partyjnych, i społecznie napiętnowane. Poza tym zrobiono bardzo wiele, aby partie w Polsce nie były silnymi instytucjami. Tak zadecydowały elity rządzące z obozu postsolidarnościowego. Nie chcieli tworzyć partii, czy nie mieli na nie pomysłu? Solidarność jako ruch polityczny miała za sobą długą historię przedtransformacyjną, w którą wpisana była antypartyjność. Nie było zgody w sprawie instytucjonalizacji tego obywatelskiego ruchu. Wywiady rzeki i dzienniki polityków z lat 90. pokazują, że myśleli o partiach bardzo źle. Premier Tadeusz Mazowiecki wiedział, że one są potrzebne, wzorem były dla niego Niemcy z silnie zakorzenionymi partiami, ale nie wiedział, jak je stworzyć w Polsce. Ale od czasów transformacji minęło już 27 lat, a Polacy wciąż myślą o partiach źle i traktują je jako zło konieczne. Niechęć do partii politycznych nie jest tylko dowodem słabego obeznania z polityką i nie wynika też tylko ze złej oceny sytuacji politycznej. Ta niechęć dość skutecznie jest też podsycana i wykorzystywana przez samych polityków. To ważny element ich strategii. Przecież Platforma w 2001 r. nawet nazwą deklarowała antypartyjność. Udało jej się zmobilizować antypartyjny sentyment w społeczeństwie. Później zrozumieli, że muszą zbudować i zarejestrować organizację, która jest partią, korzysta z przywilejów dla partii. Kukiz jest w Sejmie, ale swojego ruchu partią nazwać nie pozwala? To, co zbudował Kukiz, jest partią parlamentarną. Z perspektywy badacza nie jest istotne, czy oni są ujęci w rejestrze, bo funkcjonalnie są rodzajem partii politycznej, ciekawej, bo deklarującej swoją antypartyjność. W Kukiz’15 będą musiały zachodzić procesy takie jak w innych partiach, bo trzeba np. wystawić listy kandydatów w kolejnych wyborach. Jak Polacy myślą o partiach? W modelu demokracji partyjnej ważny jest pluralizm i rozumienie, że partia wygrana reprezentuje tylko część elektoratu, że poza „moją partią” są inne partie, że też są potrzebne i że one też reprezentują jakąś część społeczeństwa. A Polacy, gdy już myślą o jakiejś partii dobrze, to uśmiechają się do myśli, że mogłaby to być jedyna partia. Bo jest reprezentantem tego, co w narodzie najlepsze, najbardziej wartościowe, najbardziej słuszne. Trochę jak myślenie o Froncie Jedności Narodu z czasów PRL. Czy jednak partie są dziś w demokracji potrzebne? A jeśli tak, to jakie? Są nam bardzo potrzebne. W kraju tej wielkości co Polska istnienie demokracji bez partii nie jest możliwe. Partie są nieodłącznie związane z demokracją przedstawicielską przede wszystkim dlatego, że mobilizując i organizując społeczeństwa, tworzyły wokół wyborów demokratyczną sferę publiczną. Partie mają zszywać państwo i społeczeństwo obywatelskie, dawać obywatelom – poprzez wybory – szanse wpływania na instytucje władzy. Ważne, aby partie były zdolne artykułować interesy różnych grup społecznych. Nie potrzebujemy partii, które są jak tani mebel, co to szybko się składa, stawia w salonie, korzysta, a po kilku latach bez żalu można go wyrzucić i kupić nowy. Tak się nie tworzy trwałych instytucji. W parlamencie mamy teraz trzy nieźle zinstytucjonalizowane partie – PiS, PO i PSL. Przetrwały testy kolejnych wyborów. I będą trwać długo? Poważnym testem dla każdej organizacji jest zmiana lidera. W Platformie doszło do zmiany, a PiS jeszcze przed taką zmianą stoi. Dwie partie SLD i PSL, z korzeniami w PRL, zaliczyły ten test kilkukrotnie i choć osłabione, wciąż trwają, są widoczne w sondażach. Dowodem na trwałość instytucjonalną partii jest to, że potrafi przetrwać porażkę. Partia to nie profil na Facebooku. Można szybko dostać lajki, odnieść sukces, ale nadal być słabym. Wtedy po przegranych wyborach po partii może nie być już śladu. Tak jak po Ruchu Palikota. Dlaczego samorządowcy tak bardzo pielęgnują antypartyjną retorykę i separują „dobry świat” lokalnej polityki od ogólnokrajowego „złego świata” partyjnego? Demokracja lokalna powstała niemal natychmiast po transformacji, została ufundowana w 1990 r. i dość szybko przypisano gminom ważne zadania i majątek. Wtedy partie polityczne były jeszcze w powijakach, więc polityka lokalna zaczęła się instytucjonalizować nie według klucza partyjnego, ale w separacji od niego. Zaistniała figura bezpartyjnego samorządowca i dla wielu stała się skutecznym sposobem na posiadanie władzy na dłużej. Często na bardzo długo, przecież wielu burmistrzów i prezydentów rządzi od kilkunastu lat. Skoro ogólnopolska scena polityczna, partyjna, była chwiejna, bo wygrani z jednych wyborów parlamentarnych w kolejnych przegrywali, to opłacało się tworzyć lokalną partię władzy o nazwie np. Moja Gmina albo Porozumienie Samorządowe. Ale przecież często w istocie to zakamuflowane partyjne szyldy. Oczywiście, samorządowcy bardzo często wchodzą w relacje z partiami, są przez nie popierani albo mają z nimi koalicje. Budują też własne ugrupowania lokalne, które pod wieloma względami przypominają partie. Ta lokalna elita władzy, zorganizowana na ogół wokół charyzmatycznego lidera, nie ma zwykle odrębnej organizacji, jest skupiona na gminie, mieście i na zasobach skoncentrowanych w ratuszu. Co wynika z tej separacji światów: polityki krajowej i polityki samorządowej? Pod pewnymi względami to dobrze, bo to w jakimś sensie gwarantuje stabilność władzy samorządowej. Dzięki temu jest ona mniej wrażliwa na radykalne zmiany na górze. Ale oczywiście ta separacja utrudnia wymianę elit w samorządach. W wielu krajach kariera samorządowa jest szkołą przygotowania do pracy w parlamencie czy w rządzie. A przy Wiejskiej łatwo spotkać samorządowców, którzy żałują, że stali się c