Jak Państwo Środka otwierało się na świat

Mieszkańcy dorzecza Żółtej Rzeki i Jangcy nie kontaktowali się z sąsiadami. Oddzieleni od innych górami, morzami i pustynią protoplaści Chińczyków zdani byli na siebie, sami udomowili ryż, proso i kury, a późnej mityczny Żółty Cesarz stworzył podwaliny państwowości, tworząc najwspanialszą i trwającą do dziś cywilizację jedwabiu, papieru, porcelany i prochu. Taką nacjonalistyczną wizję początków lansowało przez wieki Państwo Środka, bo myśl, że zarządzane przez Syna Nieba imperium mogło podpatrywać cokolwiek u jakichś barbarzyńców, nie wchodziła w rachubę. O wpływach z zewnątrz zaczęto przebąkiwać dopiero wtedy, gdy Chiny trochę bardziej otworzyły się na świat. Na początku XX w. niektórych przekonała „hipoteza sinobabilońska” filologa Alberta Terriena de Lacouperie o Żółtym Cesarzu jako babilońskim królu, który ok. 2300 r. p.n.e. wywędrował wraz z ludem na Daleki Wschód. Pomysł ten się przyjął, bo Chińczycy od dawna wierzyli w leżącą gdzieś na Zachodzie krainę szczęśliwości i dobrobytu, jednak gdy w 1928 r. w Longshan archeolodzy odkryli neolityczne naczynia, a potem w Yinxu – stolicy dynastii Shang (1766–1122 p.n.e.) – pokryte znakami pisma kości wróżebne, uznano, że o rozwoju Chin zadecydowały impulsy zarówno lokalne, jak i zewnętrzne. Komuniści wrócili do starej, budującej jedność narodu, wersji o chińskiej samowystarczalności. Nauka miała ją udowodnić, stąd na przykład zakończony w 2000 r. wielki państwowy projekt tworzenia chronologii trzech pierwszych dynastii – Xia, Shang i Zhou. Problem w tym, że pierwsza z nich jest półmityczna, a mimo to Chińczycy traktują ją jako prawdę historyczną. – Nam współczesna archeologia chińska tego okresu przypomina podejściem archeologię biblijną – twierdzi dr Marta Żuchowska z Instytutu Archeologii UW. – W początkach II tys. p.n.e. w Chinach miały miejsce ważne procesy państwotwórcze, ale dużo później skompilowane przez nadwornych historyków kroniki nie zawsze pokrywają się ze świadectwami, których dostarcza archeologia. Egipskie zauroczenie Chińczycy, jeśli już mieli się od kogoś uczyć, to nie od byle kogo. Poza Babilończykami padło też na Egipcjan, których chronologia była wzorem do powstania chronologii trzech pierwszych dynastii chińskich, a ostatnio pojawił się dalej idący pomysł, że założycielami chińskiej cywilizacji mogli być przybysze znad Nilu. Według Sun Weidonga, naukowca z Instytutu Geochemii w Guangzhou, technologia wytwarzania brązu nie przyszła z zachodu lądem, jak twierdzi większość, tylko przypłynęła morzem wraz z Hyksosami (tak nazywano pochodzących z Kanaanu władców rządzących Egiptem na przełomie XVII i XVI w. p.n.e.). Jako młody pracownik chińskiej akademii nauk przeanalizował skład brązowych przedmiotów z Yinxu, który okazał się identyczny ze składem brązów egipskich. Wpadł więc na pomysł, że wygnani z Egiptu Hyksosi mogli wsiąść na statki i przypłynąć do Chin wraz ze swoją technologią. W latach 90. XX w. głoszenie takiej tezy mogło kosztować karierę, ale dziś Sun ma tytuł profesorski, a Chiny są bardziej otwarte. W dodatku poparcie dla swej tezy znalazł w opisie topografii państwa za dynastii Xia historyka Sima Qiana (145–86 p.n.e.), który pisze o płynącej z południa na północ rzece z odnogami. Ponieważ Żółta Rzeka płynie ze wschodu na zachód, geochemik stwierdził, że jest to opis Nilu i jego delty, a nie Huang He. Niestety, świat nauki – i to zarówno chińskiej, jak i zachodniej – uznaje pomysł geochemika za fantazję. Hyksosi nie byli ludźmi morza, tylko drogi (rozpowszechnili w Egipcie konia i rydwan), z Egiptu wyrzucono jedynie hyksoskie elity, a nie zadomowionych od dawna rzemieślników, przede wszystkim jednak najstarsze brązy w Chinach pojawiły się w prowincjach Gansu i Xinjiang, do których docierały z Zachodu lądowe szlaki komunikacyjne, a nie w Henanie, mateczniku państwa Xia. – Właśnie trwa wielki międzynarodowy projekt badania składu eurazjatyckich brązów, więc dopiero jego wyniki będą podstawą do dyskusji – tłumaczy dr Żuchowska – ale zazwyczaj brąz produkowano z rud lokalnych, więc jeśli istnieją zabytki o podobnym składzie jak brązy egipskie, muszą to być importy. Argument, że Sima Qian opisywał Dolinę Nilu, jest nie do obronienia. Wystarczy rzut oka na mapę Henanu, by zauważyć, że Żółta Rzeka ma tam dużo odnóg i biegnie na północny wschód, więc opis historyka doskonale pasuje do geografii kolebki cywilizacji chińskiej. Szlak bez drogi W dodatku nie wiadomo, czy ok. 1550 r. p.n.e. w ogóle żeglowano między Chinami a Półwyspem Arabskim, bo jest to wyjątkowo trudny szlak morski. Dowody na istnienie szlaku łączonego – drogami przez Azję Południowo-Wschodnią, później wodą przez Birmę do Indii, a potem znowu lądem aż do Persji i Arabii – pochodzą dopiero z I w. n.e. Jak pisze Barry Cunliffe w „By Stepe, Desert, and Ocean. The Birth of Eurasia” (Stepem, pustynią, oceanem. Narodziny Eurazji) od czasów neolitu ludzie, towary i idee wędrowali głównie szlakiem lądowym, od północy omijającym Himalaje. I to w obie strony, bo na Bliskim Wschodzie udomowiono pszenicę, owies i jęczmień, natomiast proso i ryż pochodzą z Chin. Z tym że Ferdinand von Richthofen mylił się, tworząc w XIX w. wizję jedwabnego szlaku jako drogi, po której od punktu do punktu wędrowali ci sami kupcy. Zarówno towary, jak i idee przechodziły przez rozlicznych pośredników, np. opracowana w Turcji w IV tys. p.n.e. obróbka brązu trafiła do Chin 2 tys. lat później dzięki kulturom stepowym centralnej Azji. Trudno było uniemożliwić spotkania z sąsiadami na terenach pogranicznych, gdzie stale dochodziło do wymiany, ale oficjalnie Państwo Środka było zamknięte na kontakty z cudzoziemcami. Choć Chińczycy musieli walczyć albo układać się z sąsiadami (kroniki chińskie to często jedyne dokumenty opowiadające o najwcześniejszych wydarzeniach historycznych w całej Azji Południowo-Wschodniej i Wschodniej), we wszystkich ludach ościennych widzieli dzikusów i barbarzyńców. Za równych sobie uważali jedynie mieszkańców Daqin – półlegendarnej krainy dobrobytu na zachodzie, którą dziś naukowcy najczęściej identyfikują z Imperium Romanum. Ze źródeł tekstowych wynika, że w I w. p.n.e. wysłano posła, który miał dotrzeć do Rzymu, ale mu się to nie udało, więc tylko zrelacjonował po powrocie to, co o Daqin usłyszał od Persów. Ale niektórzy twierdzą, że Chińczycy wcale nie musieli trafić do Rzymu, by mieć kontakt z europejską kulturą. Rzymskie cymelia Według brytyjskiego orientalisty Lukasa Nickela do powstania terakotowej armii Qin Shi Huangdi (259–210 r. p.n.e.) przyczyniła się sztuka grecka, którą poddani Syna Nieba podpatrzyli w najdalej wysuniętych na wschód koloniach imperium Aleksandra Wielkiego. Faktycznie od odkrycia w 1974 r. liczącej ok. 8 tys. żołnierzy armii oraz figur kilkudziesięciu dworzan i artystów Pierwszego Cesarza dzieła te uchodzą za fenomen, bo w Chinach nigdy wcześniej i później (nie licząc posągów Buddy) nie było rzeźb naturalnej wielkości. Brytyjczyk powołuje się na legendę z VI w. o wielkich posągach ubranych po cudzoziemsku, które Shi Huangdi kazał ponoć skopiować i postawić przed swoim pałacem. Nickel podkreśla też, że oddanie ruchu w figurach akrobatów i tancerzy jest typowe dla sztuki hellenistycznej. – Nie ma żadnych dowodów na kontakty Pierwszego Cesarza z Zachodem, wiadomo natomiast, że był on ogarniętym gigantomanią wizjonerem. Zwyczaj składania do grobów elity ceramicznych figurek, które prawdopodobnie zastąpiły wcześniejsze ofiary ludzkie, jest poświadczony od około V w. p.n.e. Terakotowa armia zadziwia rozmiarem, ma jednak głębokie korzenie w chińskiej tradycji – przekonuje badaczka. Potwierdzeniem hipotezy Nickela mogą być kości pochodzącego z Bliskiego Wschodu robotnika, pracującego przy budowie grobowca Pierwszego Cesarza Chin. Niestety, znaleziony wśród 121 innych potraktowanych z niewielkim szacunkiem szkieletów genetyczny Pers był raczej jeńcem niż odpowiedzialnym za budowę glinianej armii cenionym rzemieślnikiem. Jak wynika z kronik, pierwsze kontakty dyplomatyczne z Imperium Partów miały miejsce za czasów dynastii Han (206 p.n.e. – 9 n.e.), ale tak niepodważalne dowody materialne, jakimi są importy, pojawiły się trochę później. – Chińczycy, którzy sami wyrabiali głównie matowe szkło na bazie ołowiu,