Grypa, która zabiła miliony

Na przełomie stycznia i lutego 1918 r. miejscowy lekarz z hrabstwa Haskell County w amerykańskim stanie Kansas nie mógł opędzić się od pacjentów, którzy z bólami mięśni, kaszlem oraz wysoką gorączką tłumnie zaczęli wzywać go na ratunek. Grypa? Nie zdawano sobie sprawy, że to choroba wirusowa, ale jej oznaki były na tyle charakterystyczne, że o tej porze roku rozpoznanie nie wydawało się trudne (określenie influenza cztery wieki wcześniej wymyślili Włosi: influence di freddo, tak nazwali chorobę rozwijającą się w następstwie wyziębienia). Dr Loring Miner był jednak zaskoczony: w odróżnieniu od wcześniejszych ofiar grypy, jakie znał lub o których czytał, tym razem jego pacjentami nie byli starcy ani dzieci, lecz ludzie w sile wieku, u których objawy pojawiały się nagle i miały dramatyczny przebieg. „Padali jak zastrzeleni” – napisał w meldunku, który postanowił wysłać do redakcji czasopisma „Public Health Report”. W tamtych czasach była to powszechna praktyka wymiany informacji między lekarzami o tzw. ciekawych przypadkach; jedyny sposób przekazywania doświadczeń z własnej praktyki, mogących być ostrzeżeniem dla innych. Miner uznał, że podczas wojennej zawieruchy użyte przez niego militarne porównanie lepiej zobrazuje stopień zagrożenia. Zdawał sobie sprawę, że jego obserwacje z zapadłej dziury mogą nie zrobić na nikim wrażenia. Zanim jednak doniesienie to ukazało się w druku, już 4 marca w oddalonym od jego miejscowości o 400 km obozie szkoleniowym Camp Funston grypa dosięgła pierwszych rekrutów. Trzy tygodnie później było 38 zmarłych. I tak mniej niż w pobliskiej bazie wojskowej Fort Riley, skąd wkrótce zaczęto wysyłać żołnierzy – tych, których nie trzeba było z powodu nagłej gorączki i osłabienia kierować do lazaretów – na front do Francji. Na pokładach statków płynących do Europy pojawiły się nowe zachorowania, a kiedy wojsko wyszło na ląd w Breście (największym porcie docelowym konwojów amerykańskich) – zarazki szybko przeniosły się do okopów, koszar, pociągów przewożących rannych, wreszcie do zatłoczonych miast i fabryk. Zabójcza zaraza Armie francuska, brytyjska i niemiecka poniosły na frontach pierwszej wojny światowej olbrzymie straty, ale większe spustoszenia wśród żołnierzy i ludności cywilnej spowodowała plaga przywleczona z Ameryki, nazwana wkrótce hiszpanką. Określenie nietrafione, bo to przecież nie Hiszpanie doprowadzili do wybuchu epidemii, która przez następnych 16 miesięcy miała uśmiercić kilkadziesiąt milionów ludzi (dane są bardzo rozbieżne: ostateczną liczbę ofiar szacuje się na 20 do 100 mln). Walczące narody, aby zapobiec panice, długo broniły się przed wiadomościami o masowych zachorowaniach. W neutralnej Hiszpanii – która oparła się działaniom wojennym, ale nie dała rady stawić czoła grypie – nie obowiązywała cenzura, więc dość szybko pojawiły się szeroko komentowane doniesienia na jej temat. Było kwestią czasu, kiedy odbiją się echem w stolicach Europy (powiedzenie „trup jak Hiszpan” stało się w Polsce zapowiedzią rychłej śmierci). Co ciekawe, w tym samym czasie w Madrycie synonimem hiszpanki był „żołnierz z Neapolu” (Soldado de Nápoles) – popularny utwór z nowej zarzueli „La canción del olvido”, o którym żartowano, że stał się tak chwytliwy jak przywleczona na Płw. Iberyjski grypa. Po pierwszej fali epidemii, która dotarła z Ameryki wiosną 1918 r., druga rozlała się jesienią i powaliła ofiary raczej na podobieństwo tropikalnej zarazy niż zwykłej infekcji z katarem. Tak jak na początku, atakowała głównie ludzi młodych, w wieku 20–40 lat. Dopadała nagle: skarżono się na bóle kości, głowy, a zapalenia płuc i niewydolność oddechowa doprowadzały do śmierci w męczarniach. Spośród różnych teorii, dlaczego zabijała tak raptownie osoby w kwiecie wieku, najbardziej przekonująca mówi o tym, że układ odpornościowy ofiar tej grypy był tak silny, aktywny i wyjątkowo zmobilizowany przez wirusa, że nie tylko walczył z samym zarazkiem, ale też zwracał się przeciwko organizmowi nosiciela. Nie było wówczas antybiotyków, którymi dziś leczymy zakażenia bakteryjne, a one często dołączają się do infekcji wirusowych takich jak grypa – również dzisiaj śmierć z jej powodu następuje wskutek zapalenia i obrzęku płuc lub zapalenia osierdzia. W Stanach Zjednoczonych zmarło 500 tys. ludzi, w Niemczech – 230 tys., w Anglii i Francji po – 200 tys., ale liczby te były i tak niewielkie w porównaniu ze spustoszeniami, jakie dotknęły Indie (zmarło 17–20 mln osób) czy Indonezję (1,5 mln ofiar). Na dalekich wyspach Pacyfiku – Samoa, Nauru i Tahiti – grypa pochłonęła odpowiednio 22, 16 i 14 proc. ludności. Prawdziwa panika zaczęła się wtedy, gdy zaczęto grzebać całe rodziny, zabrakło lekarzy, księży, karawanów, a w końcu miejsc na cmentarzach. Pozamykano teatry, nawet kościoły – nic dziwnego, że okres dominacji hiszpanki zapamiętany został jako „epoka pogrzebów”. Ulice i środki miejskiej komunikacji spryskiwano chemikaliami, ludzie chodzili w założonych na usta maskach wykonanych z gazy. Nie było wątpliwości, że grypa przenosi się drogą kropelkową, więc zakazano zgromadzeń, kasłania i plucia (także do modnych wówczas spluwaczek; nowojorska kampania przeciwko spluwaniu na ulicy doprowadziła do aresztu ok. 500 niestosujących się do zakazu osób). Te obostrzenia niektórych oburzały, zwłaszcza że nie wszędzie przynosiły spodziewane rezultaty. W Bostonie, gdzie znajdował się główny port załadunku wojsk wysyłanych do Europy, w ciągu zaledwie kilku dni – jak pisze Michael Oldstone w książce „Wirusy, plagi i dzieje ludzkości” – zapadło na grypę tysiące osób. O szybkości przenoszenia zarazka świadczą też kroniki z bazy wojskowej Devens, 50 km na zachód od Bostonu, gdzie obozowało 45 tys. żołnierzy. 14 września 1918 r. zgłoszono tu 36 przypadków grypy, a dwa tygodnie później było już 6 tys., po miesiącu – trzy razy więcej! Jeden z lekarzy pisał: „Na grypę zachorowała jedna trzecia załogi obozu. Codziennie umierało od 60 do 90 osób. Ciała układano w sągi, jak drewno”. Historycy medycyny porównywali rozmiary epidemii do innych najsłynniejszych, co do których dysponowali mniej lub bardziej dokładnymi danymi: plagi dżumy w Londynie z 1665 r., kiedy zmarło 14 proc. mieszkańców, czy żółtej febry w Filadelfii z 1793 r., która w cztery miesiące uśmierciła 10 proc. ludności. Teraz z powodu pogrypowych komplikacji notowano w tym mieście 700 zgonów dziennie. Zabrakło trumien Do Polski hiszpanka przywędrowała stosunkowo późno, ponieważ pierwsze przypadki – wzdłuż trasy kolejowej Lwów–Kraków–Katowice – odnotowano dopiero w lipcu 1918 r. Do Warszawy zawitała w październiku, zbiegła się z ogłoszeniem niepodległości państwa polskiego. Doniesienia o śmiertelnej zarazie dziesiątkującej miasta i wsie wywoływały uzasadnioną grozę, chociaż ludzie, zdawałoby się, nawykli do masowych zgonów w trakcie kończącej się wojny. W kraju nie prowadzono rejestrów epidemiologicznych, więc trudna do ustalenia była liczba ofiar. Gazetowe nekrologi nie budziły jednak wątpliwości, że epidemia okazała się tragiczna zwłaszcza dla młodszego pokolenia. „Gdy u Kruczkowskich ze Świecia zachorowała Leokadia, jej matka przyjechała z Chełmna doglądać córki. Niebawem obydwie zmarły. Wkrótce w ich ślady poszli dalsi członkowie rodziny” – relacjonował „Dziennik Bydgoski”, w którym grypa przetrzebiła połowę redakcji i trzeba było ograniczyć objętość gazety. Rąk do pracy brakowało również w majątkach: „14 października, Pelplin. Choroba hiszpańska rozszerzyła się tu w całej okolicy i zabiera liczne ofiary. W Klonówce 4, w Brenslad 5 w tygodniu. Choroba ta opóźni bardzo zbiór kartofli i cukrówki”. Dzieciom w szkołach zafundowano dni wolne, co mocno sparaliżowało codzienne życie, gdyż trzeba było im zapewnić opiekę. Na grypę chorowali listonosze, kolejarze, nauczyciele, również lekarze i aptekarze. Ci ostatni uciekali się do najprostszych metod leczenia: pozostawania w łóżku, naparów z bzu na poty, baniek i przestrzegania zasad higieny. Dr Szczęsny Borowski z lecznicy dla wojska na warszawskim Mokotowie wsławił się bardziej oryginalną kuracją – lżej chorych trzymał w cieple i poił winem lub koniakiem, a bliskim śmierci wstrzykiwał domięśniowo terpentynę, środki nasercowe, a nawet roztwory na bazie mleka. Te rozpaczliwe metody w jakiś dziwny sposób stawiały niektórych na nogi, choć lekarze nie byli pewni, czy to oni przynoszą wybawienie, czy też organizm sam potrafi uporać się z tajemniczym bakcylem. Pomysłów na przyczynę powstania hiszpanki pojawiało się mnóstwo – mówiono o zemście natury za wojnę, wpływie gazów bojowych, winą obarczano też znane już bakterie. Do odkrycia właściwego wirusa doszło dopiero 14 lat później po ostatniej, trzeciej i najlżejszej, fali hiszpanki, która wczesną wiosną 1919 r. była zwieńczeniem wielomiesięcznej epidemii. Wilson Smith, Patrick Laidlaw oraz Christopher Andrews w 1933 r. powiązali przyczynę zachorowania laboratoryjnych fretek z infekcją u ludzi i po serii eksperymentów – zakażania zwierząt popłuczynami z nosa osób chorych na grypę i odwrotn