Jak się nie dać zastraszyć i zniewolić lękiem

Miliardy ludzkich osobników wydają się lubić strach, z ochotą zaglądać w jego wielkie oczy, poszukiwać go, a niektórzy – jak np. ci, którym udało się skoczyć na bungee – odczucia towarzyszące temu kilkusekundowemu stanowi spadania w otchłań przyrównują potem na forach internetowych do orgazmu. Strachowi z upodobaniem poddają się nie tylko amatorzy ekstremalnego narciarstwa czy snowboardingu oraz dziesiątków coraz bardziej wymyślnych rozrywek, gdzie igranie ze zdrowiem i życiem jest zasadą. Nie tylko miłośnicy horrorów i filmów katastroficznych czy entuzjaści rollercoasterów i diabelskich młynów. Miliony siedzące w kapciach przed ekranami – telewidzowie i użytkownicy internetu – masochistyczną przyjemność znajdują w nieustannym karmieniu się mrożącymi krew w żyłach newsami. Po dziesięć razy dziennie będą śledzić doniesienia z katastrof, zamachów terrorystycznych, wypadków. Wypatrywać drastycznych ujęć, krwi, scen pakowania zwłok do foliowych worków. Świat jako thriller W słynnej piramidzie potrzeb amerykańskiego psychologa Abrahama Maslowa (1908–70) poczucie bezpieczeństwa leży niemal u samych jej podstaw, tylko piętro ponad potrzebami fizjologicznymi. Oznaczałoby to, że człowiek nie może żyć dobrze (a nawet wcale), jeśli nie doświadcza opieki i oparcia, wygody i spokoju oraz – co szczególnie ważne – wolności od strachu. Strach, czyli obawa przed czymś konkretnym, np. bezpańskim wilczurem szczerzącym kły na pustej drodze, czy też lęk, czyli strach uogólniony, owo mgliste przeczucie czyhającego niebezpieczeństwa, działają jak alarm atomowy; organizm, nie czekając na sygnał z rozumowego centrum dowodzenia, działa: serce przyspiesza, ciśnienie idzie w górę, nadnercza tryskają hormonami, napinają się mięśnie, we krwi bulgocze glukoza. Te stany emocjonalne są tyle powszechne, ile nieprzyjemne. A właściwie należałoby powiedzieć: raczej nieprzyjemne. Pozornie boimy się mniej niż przodkowie, zwłaszcza ci najdawniejsi, na których za każdym krzakiem czy załomem czyhał dziki zwierz albo napastnik z innego plemienia. Ewolucja wyposażyła ich w strach, by mogli na czas uciekać lub walczyć. Ludzie przeszłości bali się, bo nie rozumieli świata – drżeli przed morowym powietrzem, złymi duchami, gniewem bogów. Współczesna ludzkość jest nieporównanie bardziej racjonalna niż kiedykolwiek, umie przewidzieć siłę zbliżającego się tajfunu i opanować epidemię grypy. Moglibyśmy naprawdę choć trochę pozbyć się tego reliktu ewolucji. Ale boimy się, i to w ogromnej mierze na własne życzenie. Teoretycznie wszyscy ludzie powinni – w imię potrzeby bezpieczeństwa – strachu unikać, nie karmić psychiki na siłę niczym, co mogłoby ją wepchnąć w pułapkę lęku. Skoro jednak część spośród nas sięga celowo po tę emocję, to znaczy, że jakaś jej dawka musi być człowiekowi do czegoś potrzebna. Świat komercji i popkultury znakomicie to wyczuwa – produkuje syntetyczny strach na potęgę, choćby nachalnie reklamując tony paramedycznego barachła, co ludzi przyprawia o obawy, czy aby nie przeoczyli jakiegoś śmiercionośnego zespołu niespokojnych nóg czy kaszlu palacza. Strach świetnie się sprzedaje. Zwłaszcza gdy jest ubrany w schemat bajki. „Avatar”, „Titanic”, „Gwiezdne wojny”, „Jurassic Park” – oto najbardziej kasowe filmy wszech czasów. Można powiedzieć, nic nowego – wszak „Jaś i Małgosia” albo „Czerwony Kapturek” zakrawają na thrillery z elementami kanibalizmu. Niczym thriller nad thrillerami (5 Oscarów) „Milczenie owiec”. Gorzej, że świetnie wyczuwa popyt na strach również świat polityki i mediów. Strach emitowany przez monitor świetnie podnosi oglądalność. Programy informacyjne, tabloidy, media internetowe zawsze wraz z informacjami serwowały emocje. Dziś w miejsce informacji wszedł infotaiment (inforozrywka), a doniesienie, które nie wzbudza emocji, nie jest informacją wartą uwagi redaktorów. Można odnieść wrażenie, że treścią dań informacyjnych, codzienną kupą kartofli, jest już tylko jedna emocja: strach. Gniew, oburzenie, wzruszenie, uśmiech – to tylko okrasa na koniec. Uchodźcy, islam, Korea Północna, globalne ocieplenie, totalne zanieczyszczenie, katastrofy meteorologiczne, trzęsienia ziemi, wojny, głód. Jedni politycy i wtórujące im media straszą totalną opozycją, puczem, agentami, Unią, wrogimi siłami. Drudzy – dyktaturą, psychopatami u władzy, nieuchronną katastrofą finansową, ekologiczną, energetyczną itd. Im sugestywniej i dosadniej ktoś straszy, im ktoś bardziej brawurowo zasuwa po tym lodzie i ryzykowniejsze retoryczne piruety kręci, tym bardziej medialny. Komu to nie służy Człowiek rodzi się z potrzebą bezpieczeństwa. Karen Horney, uczennica Freuda (a potem jego oponentka; 1885–1952), wprowadziła do obiegu pojęcie dziecięcego lęku podstawowego – naturalnej reakcji nowo narodzonego człowieczka na ogrom świata. Dzieci obdarzane miłością rodziców i wychowywane w poczuciu bezpieczeństwa lęk ten przezwyciężają. Ludzie, którzy w najwcześniejszym dzieciństwie miłości i bezpieczeństwa nie zaznali, często wyrastają na neurotyków. Zazwyczaj trudno przychodzi im układanie sobie relacji z innymi, zwłaszcza tych intymnych. Albo się izolują, albo popadają w uzależnienie od drugiego człowieka, łaknąc bliskości za wszelką cenę, albo też stają się agresywni, roszczeniowi i okrutni. Od poczucia bezpieczeństwa w najwcześniejszym okresie życia zależy to, czy człowiek będzie obdarzał świat zewnętrzny zaufaniem, czy oczekiwał wiecznej z nim konfrontacji, a każdego obcego witał wrogością „na wszelki wypadek”. Jednocześnie każdy człowiek rodzi się z bardzo zindywidualizowanym bagażem, który niewiele zmieni mu się przez całe życie: temperamentem. Różnie to coś bywa nazywane; przyjmijmy za prof. Janem Strelauem termin: reaktywność. Sprawa jest prosta. Jedni potrzebują dużo bodźców, żeby czuć się optymalnie. Inni mało. Jednym zwykła rzeczywistość dostarcza wystarczająco dużo podniet i emocji (w tym strachu), by nie szukać dodatkowej stymulacji (np. horroru na dobranoc). Inni – by osiągnąć optymalny dla siebie poziom aktywacji – muszą, mówiąc kolokwialnie – zdrowo się podjarać. Niektórzy uzależniają się od adrenaliny, tego wewnętrznego narkotyku, tak dalece, że dopiero po takim solidnym strzale w żyłę, jak realne narażenie swojego życia, „czują, że naprawdę żyją”. Poważniej mówiąc, każdy z nas lokuje się gdzieś na skali reaktywności. Nisko reaktywni wybierają zawody, w które wpisane jest ryzyko, np. pilota; wysoko reaktywnym odpowiada praca bibliotekarza. Pilot umarłby w bibliotece z nudów, bibliotekarz za sterami samolotu – ze strachu. (Zdarza się, oczywiście, że ludzkie wybory mijają się z ich temperamentem i wtedy praca staje się męką). Mamy zatem już część odpowiedzi na pytanie o skutki cywilizacji i kultury strachu – wyniszcza ona psychicznie ludzi wysoko reaktywnych, wrażliwych na bodźce. Wcale nie nadwrażliwych. Po prostu na tej skali się różnimy i to już od urodzenia. Ani to nasza wina, ani zaniedbanie. Niektórzy uważają wręcz, że to dzięki osobnikom o wysokiej reaktywności nasz gatunek odniósł bezprecedensowy sukces ewolucyjny. Na szczególne niebezpieczeństwo współczesny świat społeczny naraża ludzi ze skłonnością do kłopotów psychicznych. Niedawno do regularnie ponawianego spisu przypadłości psychiatrycznych (DSM V) włączono zaburzenia lękowe połączone z depresyjnymi. Jest taka hipoteza, że zwłaszcza długotrwałe stosowanie i nagłe odstawienie antydepresantów może uruchomić symptomy lękowe. Nowy znak czasów? Niewykluczone. Zaburzenia lękowe definiuje się jako zdecydowanie nadmierne odczuwanie tej emocji, nieadekwatne do rzeczywistego zagrożenia, albo i bez żadnej realnej przyczyny. Oczywiście każdy czegoś takiego może doświadczyć; problem, gdy stan ten pojawia się regularnie albo nawet stale towarzyszy człowiekowi. Do zaburzeń lękowych zalicza się wszelkiego rodzaju fobie, od strachu przed wystąpieniami publicznymi (zespół lęku społecznego), przez paraliżujący strach przed znalezieniem się w zamkniętym pomieszczeniu (klaustrofobia), po rozmaite obawy – rzec można – szczegółowe, np.: przed wężami, igłami, błyskawicami. W grę wchodzi też zaburzenie z napadami lęku, inaczej lęk paniczny. On zjawia się niespodziewanie, bez pająków czy węży, ot, po prostu na ulicy, w domu, w pracy organizm popada w stan radykalnej mobilizacji. Człowiek jest tak przerażony tym, co z nim się dzieje (serce mu wali, przestaje widzieć i słyszeć), iż ma wrażenie „bycia poza sobą”; często jest przekonany, że umiera. Lęk jest również fundamentem zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych (np. nieustanne mycie dłoni w obawie przed zarazkami). Wreszcie, na doznanym traumatycznym lęku, czyli zupełnie realnej obawie o życie (katastrofa, wypadek, przeżycia wojenne, bycie ofiarą napaści czy gwałtu), wyrasta zespół ostrego stresu (ASD) oraz zespół stresu pourazowego (PTSD). To koszmarne sny i pamięciowe flashbacki, to obojętność emocjonalna, częściowa amnezja, problemy z koncentracją. W ramach badań nad stresem i sposobami radzenia sobie z nim (a każdy stres to przecież nic innego, jak głęboka utrata poczucia bezpieczeństwa) wyodrębniono kilka typów osobowości, szczególnie podatnych na rozmaite choroby – plagi współczesności. Dziś ta teoria jest krytykowana, bo nie do końca uwzględnia rozmaitość ludzkich struktur psychicznych, niemniej jednak jest w niej coś zdroworozsądkowego, potwierdzalnego potoczną obserwacją. I tak na choroby wieńcowe, zawały, udary, nadciśnienie najbardziej podatna byłaby osobowość typu A – ambicjonerów nieumiejących usiedzieć w miejscu i zrelaksować się bez poczucia winy. Zaś rak atakowałby osobowość typu C, która manifestuje się zewnętrzną powściągliwością i spokojem, pod czym jednak kryje się nieumiejętność wyrażania emocji, zwłaszcza tych negatywnych, i skłonność do internalizowania gniewu (czyli kierowania go przeciw sobie). (Dla porządku: B to ludzie bez nadmiernych ambicji, spokojni, tacy, co to książkę zabierają na plażę nie tyle, żeby ją przeczytać, ile mieć czym zakryć twarz przed nadmiarem słońca). Osobowości A i C kiepsko radzą sobie z codziennym stresem. Chroniczny stan psychicznego i fizjologicznego pobudzenia organizmu prowadzi w końcu do swoistego samobójstwa organizmu. Jest nim w