Ile jest warte profilowanie kryminalne

Profiler kryminalny to zawód tajemniczy, wzbudzający podziw, a nawet nieco demoniczny, choć kiedy w USA w latach 50. XX w. James A. Brussel profilował sylwetkę ściganego zamachowca, policjanci słuchali go z niedowierzaniem. Okazało się, że Brussel trafnie określił na potrzeby policji jego wzrost, ubiór, a nawet wyznanie. Największe wrażenie na wszystkich zrobiło to, że przewidział również taki szczegół, że przestępca nosi dwurzędowe marynarki. Ponieważ ta głośna sprawa dotyczyła zamachowca znanego opinii publicznej jako Mad Bomber, sporządzony przez Brussela profil został opublikowany w „New York Timesie” i chociaż nie był on pierwszym profilerem w historii, to właśnie jego spektakularny sukces dał początek zawrotnej karierze tego zawodu. 1000 profili W 1974 r. FBI powołało do życia Behavioral Science Unit, którego głównym celem było badanie seryjnych przestępców. Od tego czasu profilerzy stali się bohaterami niezliczonych książek, seriali, programów telewizyjnych i kasowych filmów, by wspomnieć choć kultowe „Milczenie owiec”. Profilerzy to jednak nie tylko postaci uatrakcyjniające fabuły kryminałów. Ponieważ najczęściej zajmują się seryjnymi przestępcami, od trafności ich ekspertyz zależy bezpieczeństwo i życie innych ludzi. To powód, dla którego ich usługi cieszą się rosnącą popularnością nie tylko wśród opinii publicznej, ale również w policji. W USA w latach 1971–81 FBI sporządziło profile zaledwie w 192 śledztwach. Do 1986 r. liczba ta wzrosła do 600 rocznie, a 10 lat później aż do około tysiąca na rok i nadal powoli rośnie. W 2008 r. sporządzano niemal tysiąc profili na potrzeby samego tylko FBI. Podstawowe założenie, dzięki któremu profilowanie przestępców wydaje się sensowne, jest proste i logiczne: zachowanie sprawcy odzwierciedla jego osobowość. Innymi słowy to, co przestępca pozostawił po sobie w miejscu zbrodni, mówi wiele o jego osobowości, emocjach i innych cechach psychicznych. W praktyce jednak okazało się to nie takie proste. Wraz ze wzrostem popularności zawodu profilera nasilała się jego krytyka. Zaledwie dwa lata po powołaniu przez FBI jednostki zajmującej się profilowaniem wątpliwości były już tak duże, że w pierwszym poświęconym profilowaniu artykule, jaki kiedykolwiek się ukazał, Colin Campbell zaproponował przeprowadzenie „testu barmana”. Jego zdaniem profilowanie może być przydatne, jeśli profilerzy będą w tym lepsi niż barmani, często przypisujący sobie ponadprzeciętną znajomość ludzi. A wówczas jeszcze, niestety, nie byli. Nie byli również w następnych latach, kiedy to w wielu badaniach porównywano ze sobą charakterystyki psychologiczne tworzone przez zawodowych profilerów z tymi sporządzanymi przez osoby, które nie miały w tym żadnego doświadczenia. Najczęściej zawodowcy nie wypadali w nich lepiej, a czasem – jak w badaniu opublikowanym w 2002 r. – nawet gorzej. W tym konkretnym przypadku od profesjonalistów lepsi byli absolwenci chemii. Inne badania pokazały, że trafność sporządzanych profili nie zależy od tego, czy ktoś jest profesjonalistą czy amatorem, lecz od znajomości statystyk dotyczących seryjnych przestępstw. Nie pomogą, nie zaszkodzą Jeśli ich trafność jest tak niewielka, to skąd się bierze zapotrzebowanie na profilerów i ich popularność w policji, od której oczekuje się konkretnego wyniku? Składa się na to wiele przyczyn, w tym co najmniej kilka błędów poznawczych. Przede wszystkim musimy uwzględnić warunki, w jakich pracuje policja poszukująca seryjnego przestępcy. Najczęściej sprawa jest głośna medialnie, a opinia publiczna domaga się rezultatów. Prowadzący śledztwo pracują pod presją przełożonych oczekujących wyników, ci z kolei są naciskani przez polityków. W takich warunkach zasięgnięcie opinii kolejnego eksperta pozwala łatwiej wytłumaczyć ewentualne niepowodzenia – po prostu wszyscy, nie tylko policjanci, okazali się bezradni. Nawiasem mówiąc, to są również powody, dla których czasami policja zwraca się o pomoc do osób deklarujących zdolności paranormalne. Dlaczego więc nie skorzystać ze wskazówek profilera, który utrzymuje, że w pracy opiera się na rzetelnie udokumentowanych naukowo metodach? Analizując pracę profilerów, łatwo wpaść w pułapkę myślową polegającą na przekonaniu, że ich ekspertyzy, jeśli nie pomogą, to i nie zaszkodzą. I pewnie tak sądzi większość prowadzących śledztwo. Nic bardziej mylnego. Skierowanie śledztwa do Szczecina, podczas gdy przestępca znajduje się w Opolu, to nierzadko zaprzepaszczenie szans na jego wykrycie. Podobnie szkodliwe dla śledztwa może być stwierdzenie, że napastnikiem jest osoba wykształcona lub służyła w wojsku. Niestety, takie porażki profilerów rzadko mają szansę wyjść na jaw. Jeśli śledztwo zostało skierowane na fałszywe tory, po prostu kończy się niepowodzeniem. W ocenie pracy profilerów często działa tzw. heurystyka dostępności. Polega na tym, że łatwiej zapamiętujemy i przypominamy sobie później fakty silnie eksponowane, zabarwione emocjonalnie. To z powodu heurystyki dostępności obawiamy się niezwykle mało prawdopodobnych zamachów terrorystycznych, o których dużo się mówi, a nie doceniamy dużego niebezpieczeństwa wynikającego z korzystania z samochodu. Ten sam błąd spowodował, że świetnie pamięta się dwurzędową marynarkę, w którą był ubrany profilowany zamachowiec, a niewielu przypomina sobie, że Brussel kompletnie nietrafnie przewidział dużo bardziej istotne dla śledztwa elementy. Zamachowiec pochodził z Niemiec i mieszkał w White Plains w stanie Nowy Jork, profiler twierdził, że ma pochodzenie słowiańskie i mieszka w Connecticut. Podobnie utrwalają się w naszych głowach inne trafne prognozy, podczas gdy szybko zapominamy te nietrafione. Z mechanizmu tego z powodzeniem korzystają wszelkiego rodzaju prognostycy i… wróżbici. Innym mechanizmem, który bardzo dobrze działa, jest enigmatyczność i duża ogólność udzielanych wskazówek. W USA 90 proc. seryjnych przestępców to mężczyźni, z czego biali popełniają 75 proc. tych przestępstw. Stwierdzenie, że napastnikiem był biały mężczyzna, ma duże szanse się sprawdzić. Kilka takich ogólnych charakterystyk połączonych z dość mglistymi stwierdzeniami, takimi jak: „sprawca ma nierozwiązane konflikty w rodzinie” (a kto ich nie ma?) lub „zabójca ma problemy z własną samooceną i jej stabilnością” (do kogo nie pasuje ten opis?), sprawiają, że sporządzona charakterystyka wydaje się szczegółowa i konkretna, a w przypadku wykrycia przestępcy na pewno jej część się potwierdzi, i to właśnie te jej fragmenty zapamiętamy. Dziedzina bez rygoru Czy dziś, po ponad 40 latach, od kiedy rozpoczęto badania nad profilowaniem przestępców, zawód ten jest ciągle sztuką opartą na intuicji i dostarczającą nam słabo potwierdzających się opisów? Czy nie ma szans, by stać się godnym zaufania rzemiosłem, którego przedstawiciele posługują się pewnymi, sprawdzonymi narzędziami? Jaki dziś byłby wynik „testu barmana”? Odpowiedzi na te pytania podjęli się udzielić Bryanna Fox z Uniwersytetu Południowej Florydy i David P. Farrington z uniwersytetu w Cambridge. Na łamach prestiżowego „Psychological Bulletin” ukazał się ich artykuł, w którym prezentują wyniki przeglądu badań i metaanalizy 426 publikacji poświęconych profilowaniu, jakie ukazały się w latach 1976–2016. Chociaż autorzy zapewniają, że wyniki ich pracy wskazują, iż w profilowaniu nastąpił znaczny postęp, to dokładniejsze przyjrzenie się rezultatom nie nastraja pozytywnie. Kruczek w tym, że profilowanie jest dziedziną, która w swoich początkach nie miała nic wspólnego z naukowym rygorem, więc jakikolwiek postęp