Nie tylko Amber Gold mami zyskami

Każdy iluzjonista wie, że najłatwiej wprowadzić widzów w błąd, skupiając ich uwagę na jakimś efektownym rekwizycie. Wówczas nie zwrócą uwagi na to, co naprawdę robi magik. W Amber Gold takim rekwizytem była sztabka złota. Przyciągała uwagę, budziła pożądanie i szacunek, była wytłumaczeniem, skąd się biorą wyjątkowe zyski. Choć firma padła, a policja prowadzi śledztwo, na stronie internetowej Ambera wciąż można znaleźć fachowe analizy rynku złota, przekonujące, że taka inwestycja to gwarancja nadzwyczajnych zysków, bo przecież kruszec musi drożeć. W rzeczywistości nic nie drożeje w nieskończoność. Nawet złoto, którego cena po fazie wzrostu od dłuższego czasu ustabilizowała się, a nawet nieco spada. Jak wyliczyli analitycy, od listopada 2011 r. do każdego powierzonego przez klienta tysiąca złotych Amber musiałby dopłacić 200 zł, by zapewnić obiecywane w reklamach zyski. Mimo to pracownicy parabanku nie mieli kłopotów z przekonywaniem klientów o cudownych możliwościach złota. Podobnie jak wiele innych instytucji sprzedających dziś prawdziwy kruszec w postaci sztabek lub monet bulionowych (czyli takich, które nie są środkiem płatniczym, a jedynie formą przechowywania złota). Mennica Polska, spółka giełdowa i największy polski producent złota inwestycyjnego, w reklamach przekonuje, że działa oficjalnie i legalnie, sprzedaje złoto w postaci fizycznej, a nie sam papierowy certyfikat. Wyraźnie obawia się złej atmosfery, jaką wywołał skandal Amber Gold. „W niepewnych czasach kryzysu wielu inwestorom nie wystarcza już przechowywanie kapitału w formie akcji giełdowych czy funduszy inwestycyjnych. Dlatego Mennica Polska proponuje Państwu najstarszą, sprawdzoną przez wieki formę pomnażania pieniędzy – inwestycję w złoto” – kusi na stronie internetowej. W jednym z dzienników ukazał się właśnie wywiad z generalnym dyrektorem sprzedaży spółki Socket Resources (z małym dopiskiem: tekst promocyjny). Narzędzie inwestycyjne, mówił dyrektor generalny, nosi nazwę Perfect Trade. Klienci otrzymują wolną od podatków premię, a ich wpłaty zabezpieczone są złotymi monetami przechowywanymi w skarbcu. Kto wpłaci w przedziale 30 tys.–150 tys. zł, dostaje premię 18,1 proc.; od 150 tys. do 800 tys. zł – 20,3 proc.; powyżej 800 tys. zł – 26,5 proc. w skali roku! Więcej, niż obiecywał Amber Gold. Ryzyka nie ma, przekonywał dyrektor, bo firma jest współwłaścicielem dwóch kopalń złota w Gwinei. Na stronie internetowej firmy powierzchnia afrykańskich kopalń (ponad 200 km kw.) porównywana jest z obszarem zajmowanym przez polskie miasta. Kopalnie są prawie trzykrotnie większe od Olsztyna. – Typowa gra socjotechniczna – ocenia psycholog Jolanta Parzuch-Świerczewska. – Brak informacji o zasobności pokładów złota w tych kopalniach, za to epatowanie klienta ich powierzchnią. W reakcji na aferę z Amber Gold na internetowej witrynie Socket Rescources zamieszczono notkę: „Chcielibyśmy państwa zapewnić, iż inwestując z Perfect Trade nawet w ewentualnej sytuacji kryzysowej, jesteście Państwo, a konkretnie Wasze pieniądze, bezpieczni”. Nie odniesiono się natomiast do faktu, że Socket znalazła się właśnie na liście ostrzeżeń Komisji Nadzoru Finansowego. Czy klienci wezmą sobie ostrzeżenie do serca? Polski dyrektor ze spółki Socket Rescources (zarejestrowanej w Szwajcarii) w wywiadzie mówi, że firma nie podlega KNF, bo nie jest bankiem ani domem maklerskim, a oferowany produkt nie jest lokatą, ale „rodzajem umowy inwestycyjnej”. Biznes działa co prawda w Polsce, ale według prawa szwajcarskiego. Finansowe piramidy Lęk, niepewność, obawa przed inflacją zjadającą oszczędności to dziś silny magnes przyciągający klientów i nakręcający rozmaite przedsięwzięcia oferujące alternatywne formy oszczędzania. Nie tylko w złoto, srebro, platynę, nieruchomości, ale nawet w wino, whisky czy stare samochody. W ubiegłym roku Polacy kupili 2–3 tony złota inwestycyjnego za ok. 400 mln zł. W tym samym czasie Niemcy zaopatrzyli się w 159 ton kruszcu. Lęki o oszczędności i obawa o przyszłość nie są naszą wyłączną domeną. Polacy są zresztą w szczególnej sytuacji, bo większość dobrze pamięta okres hiperinflacji przełomu lat 80. i 90., kiedy oszczędności topniały z dnia na dzień. Świat stanął wówczas na głowie: zarabiało się na braniu kredytu z banku, a traciło na odkładaniu tam oszczędności. Wykorzystał to Lech Grobelny, tworząc Bezpieczną Kasę Oszczędności, pierwszy polski parabank i matkę wszystkich krajowych piramid finansowych. Oferował lokaty na 300 proc. rocznie. Nie inwestował jak Amber w złoto, ale w marki i dolary, wykorzystując szybko rosnące ceny obcych walut i fakt, że był właścicielem sieci kantorów. Pomysł był dobry, ale na krótko, bo w 1990 r. Balcerowicz wprowadził pełną wymienialność złotego. Piramida szybko się zawaliła, a jej twórca uciekł za granicę, zostawiając 10 tys. klientów, którzy stracili równowartość ok. 4–5 mln dol. Potem były kolejne piramidy żerujące na chęci szybkiego pomnożenia majątku: m.in. Galicyjski Trust Kapitałowo-Inwestycyjny z Rzeszowa czy Pol-Tech i Loan-Banc z Bydgoszczy. Ostatni przypadek jest ciekawy ze względu na nazwę. Właściciel próbował podszywać się pod bank, nie używając jednak tego zastrzeżonego słowa.   Podobne pomysły rodziły się w innych krajach naszego regionu, by wymienić słynną piramidę MMM w Rosji, rumuńskie FNI, SAFI, Mega-Caritas czy prawdziwą plagę finansowych piramid w Albanii. Ich upadek doprowadził do kryzysu politycznego i zamieszek. Od problemu tego nie są zresztą wolne najbogatsze kraje świata. Sama idea oszustwa polegającego na kuszeniu nadzwyczajnymi zyskami wypłacanymi z pieniędzy wpłacanych przez kolejnych skuszonych narodziła się ponad sto lat temu w USA. Do dziś o tej metodzie mówi się schemat Ponziego, od nazwiska szefa oszukańczej firmy IRC. Podobne były zresztą już wcześniej i nie skończyły się wraz z aresztowaniem Charlesa Ponziego. Niektóre, jak słynne fundusze Madoffa, działały latami wabiąc gigantycznymi zyskami nie tylko bogatych Amerykanów, ale nawet wielkie, międzynarodowe banki. Kiedy wyszło na jaw, że to piramida, straty sięgnęły 35 mld dol. Ocenia się, że upadek Madoffa (odsiadującego karę 150 lat więzienia) przyczynił się do światowego kryzysu finansowego 2008 r. Oszust wykorzystywał kolejny popularny trik marketingowy zwany regułą niedostępności: przyjmował do pomnożenia tylko duże kwoty i nie od każdego. Każdy lubi poczuć się wyjątkowo, korzystać z czegoś, z czego inni nie mogą. Tak jak do Marcina Plichty przychodziły ponoć znane i ważne osoby, chcąc lokować w Amber Gold, tak klientami Madoffa zostawali tylko najbogatsi i wpływowi Amerykanie. Szczęśliwi, że udało im się dostać do niedostępnego świata finansowego czarodzieja, nie dociekali, jak robi swoje sztuczki. Perspektywa dużego zysku Rozwój i komplikacja rynków finansowych tworzą zasłonę, za którą można ukryć rozmaite interesy. Instrumenty finansowe, jakimi obracały przed kryzysem 2008 r. wielkie banki, były tak skomplikowane, że tylko nieliczni rozumieli mechanizm ich działania, choć wielu przeczuwało, że do niczego dobrego nie doprowadzą. Wszystkie były oparte na założeniu, że rynek nieruchomości będzie rósł w nieskończoność, a wiadomo, że takie rzeczy są niemożliwe. W Polsce nie mieliśmy do czynienia z takimi instrumentami, choć i u nas panowała wiara, że ceny nieruchomości będą tylko rosły, więc inwestowanie w mieszkania to najpewniejszy sposób pomnożenia pieniędzy. Dziś okazuje się, że ceny mieszkań spadają, a obligacje spółek budowlanych (hit inwestycyjny ostatnich lat) są niewiele warte, bo same spółki albo zbankrutowały, albo są tego bliskie. Niestety, wiele osób gospodarując pieniędzmi łatwo przyjmuje nierealne założenia, jeśli w oddali pojawi się perspektywa dużego zysku. Wizja niekorzystnego scenariusza jest minimalizowana albo ryzyko jest w ogóle pomijane. Pobudzająco działa za to marketing szeptany. Ryzykujemy, bo znajomy podobno zainwestował i nieźle zarobił. Tak było w Polsce na początku lat 90., kiedy zaczęła działać Giełda Papierów Wartościowych. Wielu Polaków urzekła dziecinna łatwość pomnażania pieniędzy. Kursy rosły szybko i systematycznie, wystarczyło pożyczyć pieniądze z banku, kupić akcje i wkrótce sprzedać. Wydawało się, że hossa nigdy się nie skończy. Gdy w 1993 r. jednak się skończyła, zapanował szok. I od razu pojawiły się pytania: kto do tego dopuścił? Kto odda nam nasze pieniądze? Takie pytania zawsze wracają w kryzysowych momentach. Osoby mające skłonność do ryzyka często nie akceptują porażki i szukają winnego. Tak było całkiem niedawno, gdy przedsiębiorcy, którzy zdecydowali się na ryzykowne opcje walutowe, zorientowali się, że uczestniczą w grze hazardowej z bankami, w której można wygrać, ale można także przegrać. Kiedy zaczęli przegrywać, pojawiły się żądania, by grę unieważnić. Czy to USA, czy Polska, czy chodzi o lokowanie kilku tysięcy złotych, czy milionów dolarów, mechanizmy są te same: żongluje się przed klientem liczbami, procentami, podsuwa wykresy i symulacje, pokazuje wyliczenia, przekonuje o trendach rynkowych i mocnych gospodarczych fundamentach. Tę metodę stosują nie tylko twórcy podejrzanych przedsięwzięć finansowych, ale także renomowane banki, fundusze inwestycyjne i firmy ubezpieczeniowe. Cień nadziei Nawet zwykła bankowa lokata oferowana jest często tak, by stworzyć na kliencie wrażenie, że zarobi więcej niż w ­rzeczywistości. Kto się nie skusi na 10 proc.? Czy to możliwe? Tak, ale tylko w reklamie, bo to lokata progresywna: oprocentowanie rośnie w okresie umowy i w ostatnim miesiącu dochodzi do 10 proc. W skali rocznej przekracza nieco 5 proc., czyli tyle, ile w innych bankach. O tym jednak pisze się drobnym druczkiem. Jeszcze większą pułapką są tzw. produkty strukturyzowane, niezwykle intensywnie promowane dziś przez banki: część pieniędzy trafia na lokatę, reszta jest inwestowana. Powinny być polecane wyłącznie klientom doświadczonym, jednak często doradcy próbują sprzedać je każdemu, argumentując, że nie można na nich stracić. W istocie większość ma gwarantowany kapitał, czyli w najgorszym razie po zakończeniu inwestycji dostaniemy tyle, ile wpłaciliśmy. Ale każdy kuszony jest perspektywą ogromnego zysku, leżącego w zasięgu ręki. W rzeczywistości struktury obarczone są sporym ryzykiem, bo ewentualny zysk zależy od spełnienia często bardzo skomplikowanych warunków, np. zmian indeksów giełdowych, kursów walut czy surowców. Wiele z nich to po prostu loteria. P