Rozmowa z dr hab. Dominiką Maison, psychologiem ekonomicznym

Joanna Cieśla: – Na Zachodzie ludzie coraz powszechniej odchodzą od konsumpcjonizmu, hamują z kupowaniem. Dostrzegła pani coś podobnego w Polsce? Dominika Maison: – W niewielkim stopniu. Polacy częściej niż kiedyś rezygnują na przykład z kupna telewizora, ale to chyba przede wszystkim manifestacja niechęci do medium, którym jest telewizja. Ktoś, kto nie ma odbiornika TV, jednocześnie kupuje sobie komputer za 10 tys. zł. Są ludzie, którzy jadą na miesiąc do Indii medytować, by oderwać się od pogoni za dobrami materialnymi – jednak, żeby to zrobić, muszą najpierw zarobić na bilet i na to, żeby przez miesiąc móc nie pracować. Kontestują więc konsumpcję najczęściej ci, którzy już trochę mają. Choć rośnie też grupa osób, którym na co dzień towarzyszy refleksja nad tym, co jest im rzeczywiście potrzebne. Wiązałabym to z dojrzałością, przewartościowaniem, dostrzeżeniem, że wielkość majątku nie przekłada się na jakość życia. Uwierzyliśmy w końcu w powtarzaną z upodobaniem przez nas samych prawdę, że pieniądze szczęścia nie dają? Jeśli pyta pani o całe społeczeństwo, to nie. Mówiłam o pewnej niszy, którą można zaobserwować w dużych miastach, ale która jest na tyle mała, że w badaniach trudno ją uchwycić. Nie umiałabym też powiedzieć, czy ta grupa będzie rosła. Zawsze byli ludzie, którzy w jakiś sposób kontestowali, wybierali mniej. Przez potoczne rozmowy większości Polaków ciągle jednak przebija się wiara w zależność: „gdybym miał pieniądze, to moje kłopoty by się skończyły”. To jaką funkcję ma powiedzenie „Pieniądze szczęścia nie dają”? Zaklęcia? Tak. Może jest w tym trochę zawiści – próby symbolicznego wyrównania szans. Na podobnej emocji wyrosły wszystkie pisma plotkarskie: taka gwiazda, a mąż ją zdradził, bogaty, a zachorował na raka. Ale często też inne reguły stosujemy do świata, a inne do samych siebie. Wielu ludzi uważa, że doskonałym uzasadnieniem dla ich kiepskiej satysfakcji z życia jest fakt, że mają mało pieniędzy. Jednak gdyby mieli ich więcej, nie poczuliby się lepiej. Z lektury pani ostatniej książki „Polak w świecie finansów” wynika, że powiązania między stanem psychicznym, emocjami i pieniędzmi są dość złożone. Poprawa sytuacji finansowej może uczynić człowieka szczęśliwszym jedynie, jeśli był w skrajnej nędzy i oto może przestać głodować. Poza tym ekstremum zależności zaczynają się komplikować. Bywa, że przy wzroście zamożności ludzie nie czują się lepiej, tylko wręcz gorzej. Badacze zwrócili na przykład uwagę na pary, które mieszkały kątem u rodziców i ciągle się kłóciły, tłumacząc to kiepskimi warunkami lokalowymi. Gdy wyprowadzali się do własnego mieszkania, dość szybko się rozwodzili, gdyż okazywało się, że problem leży gdzie indziej niż w braku pieniędzy. Naukowcy oceniają dziś raczej, że związek między zadowoleniem z życia a pieniędzmi jest odwrotny: ludzie szczęśliwsi mają ich więcej niż ci mniej zadowoleni. Wychwycono to w amerykańskich badaniach. Studenci z bardziej optymistycznym podejściem do życia po 20 latach mieli lepszą pozycję życiową, zawodową – i lepiej zarabiali niż ich bardziej pesymistyczni koledzy. Jak to działa? Prawdopodobnie tak, że jeśli na rozmowie o pracę pojawiają się dwie równie kompetentne osoby, ale jedna tryska energią, jest radosna, a druga wydaje się przygnębiona, pracodawca oczywiście wybiera tę pierwszą. Pozytywne nastawienie do życia daje siłę do zdobywania różnych rzeczy, człowiek działa z większą pewnością, a jeśli poniesie porażkę, to nie rozkłada go ona na łopatki. Te zależności wciąż sprawdza dynamicznie rozwijająca się psychologia pozytywna. Generalnie jednak najsilniejszy wniosek z badań ostatnich lat – również moich, robionych na zlecenie Fundacji Kronenberga, a także NBP – jest taki, że największy wpływ na to, jaki ludzie mają stosunek do pieniędzy i co z nimi robią, ma to, jacy sami są. Jakie mają cechy i jak oceniają swoją sytuację finansową. Mniejsze znaczenie ma to, ile obiektywnie mają pieniędzy. Kiedy porównałam osoby z najwyższymi dochodami uważające, że mają mało, i te z niskimi dochodami, które oceniają swoją sytuację materialną całkiem dobrze, okazało się, że pozytywna ocena własnej sytuacji finansowej pomaga cieszyć się, a nie stresować wydawaniem pieniędzy, co jednak nie oznacza rozrzutności, bo sprzyja też umiejętności oszczędzania, dobrego gospodarowania pieniędzmi. Wydaje się więc, że optymizm finansowy też się opłaca – zadowolenie z ilości posiadanych pieniędzy, niezależnie od tego, ile faktycznie ich jest, pomaga lepiej nimi zarządzać. A Polacy są zadowoleni z tego, ile mają? 46 proc. uważa swoją sytuację materialną za przeciętną. 30 proc. ocenia, że jest gorsza niż średnia, a 25 proc. – że lepsza. Ale w ostatnich latach bardzo przesunęła się granica tego, co uważa się za niezbędne, konieczne do tego przeciętnego życia. Jak wiadomo, mamy coraz więcej samochodów, lodówek, telefonów. Czyli jednak większość z nas wpadła w sidła oszalałej konsumpcji? Z takim oskarżaniem byłabym ostrożna. Zmieniają się realia życia. Bez komputera czy telefonu komórkowego trudno dziś poradzić sobie w społeczeństwie. Trudno też zrezygnować z lodówki, gdy mieszka się w bloku, a nie w podpiwniczonej chacie czy kamienicy. Choć faktycznie mamy również skłonność do gromadzenia nadmiaru dóbr, a niektórzy do uzależniania poczucia wartości własnej i innych ludzi od ich pieniędzy i majątku.   Materializm zawsze jest zły? Materializm w tym ujęciu – tak. Ta postawa, pomijając kwestie etyczne, skazuje człowieka na życie w ciągłym konflikcie i stresie, bo zawsze ktoś ma więcej niż on i zawsze można chcieć więcej. Materialiści napędzają też niezdrową konsumpcję, kupują za dużo, biorą nierozsądne pożyczki. Jak wielu ich jest w Polsce? Ok. 20 proc. osób w każdym wieku, ale do tych szacunków trzeba podchodzić bardzo ostrożnie – odsetek może okazać się różny w zależności od przyjętego kryterium. Z pewnością natomiast jest zauważalna grupa Polaków, którzy mają taką skłonność. Niektórzy badacze nazywają też materialistami tych, którym zależy na pieniądzach jako na środku do jakiegoś celu – wykształcenia dzieci, samorozwoju, kupna dobrego samochodu, by wygodnie podróżować i poznawać świat. Mówi się o tym: materializm funkcjonalny, można go również nazwać materializmem konstruktywnym, gdyż ma funkcję mobilizującą i nie towarzyszą mu negatywne emocje. Prawdopodobnie tym rodzajem materializmu cechuje się właśnie ta grupa, u której zadowolenie z życia wyraźnie przekłada się na sukces finansowy. Jednocześnie ci ludzie nie przejmują się nadmiernie ryzykiem pogorszenia swojej sytuacji materialnej. Zakładają, że nawet, jeśli na przykład stracą dobrze płatną pracę, po prostu obniży im się standard życia i tyle. Od czego zależy, czy jesteśmy materialistami czy nie? Geneza materializmu nie jest cały czas do końca wyjaśniona. Wygląda jednak na to, że tę postawę się dziedziczy – przede wszystkim po matce. Drugim źródłem może być niezaspokojenie w dzieciństwie pewnych ważnych dla człowieka potrzeb, takich jak potrzeba bliskości i przynależności. Wtedy człowiek może mieć większą skłonność do kompensowania tych deficytów psychologicznych poprzez nadmierną konsumpcję. A skąd się biorą ludzie, którym nie zależy na pieniądzach? Są grupy, dla których mają one relatywnie małe znaczenie, ponieważ inne, pozamaterialne, wartości są dla nich ważne, np. większą wagę przykładają do relacji rodzinnych. Do niedawna jeszcze tłumaczono, że zwłaszcza u mężczyzn pragnienie majątku ma uzasadnienie ewolucyjne. Teraz kultura pozwala się od tego oderwać. W rozwiniętych społeczeństwach wykształcone kobiety bardzo często same zarabiają, związek atrakcyjności mężczyzn z poziomem finansowym już zaczyna maleć. W moich badaniach Polek najbardziej spełnione kobiety z najwyższymi dochodami poszukiwały u mężczyzn przede wszystkim partnerstwa, przyjaźni i wsparcia psychicznego. Kto wie, może z czasem potrzeba posiadania u ludzi generalnie będzie słabnąć? Na razie jednak, co jesteśmy w stanie zrobić, żeby pieniądze mieć? Grać w toto lotka. Taka była w jednym z moich badań najczęstsza odpowiedź, choć szansa na wygraną w Dużego Lotka wynosi 1 do 13 983 816. Ale już w innym badaniu, odpowiadając na trochę inaczej sformułowane pytanie, badani mówili o podjęciu dodatkowej pracy lub o podwyżce. Co ciekawe, kobiety częściej deklarowały, że są w stanie pracować dłużej i ciężej, a mężczyźni, że oczekują awansu lub że poszukają lepiej płatnej pracy. Co robimy z pieniędzmi, gdy już je mamy? Odkładamy na konto czy od razu wydajemy? 20–30 proc. Polaków w ogóle nie ma kont bankowych. Próbowaliśmy to zrozumieć, bo to kwestia, rzec można, wagi państwowej, w kontekście planowanego wejścia do strefy euro. Im mniej gotówki będzie krążyć w społeczeństwie, tym mniej monet i banknotów trzeba będzie wymieniać i cała operacja będzie tańsza dla gospodarki. W wielu przypadkach powody niechęci do banków i kont są oczywiste – starsi ludzie, którzy nigdy z tych rozwiązań nie korzystali, nie widzą takiej potrzeby, czują za to lęk. Ale okazuje się, że nie brak też młodych ludzi, którzy nie mają konta albo mają, ale od razu po wypłacie podejmują z niego pieniądze. W ich przypadku może chodzić o kult gotówki. To znaczy? Pieniądze nie mają dla nich wartości symbolicznej, ale wydają im się przedmiotem o konkretnej materialnej wartości, którą faktycznie miały wieki temu, gdy do obiegu wprowadzano pierwsze monety robione ze szlachetnych kruszców. Te osoby czerpią przyjemność z fizycznego kontaktu z pieniędzmi, lubią je sobie pogłaskać, rozłożyć na kupki. Z wielu międzynarodowych badań wynika, że samo pokazanie ludziom banknotów czy monet