Dochód podstawowy: nie dla wszystkich równie atrakcyjny

Szwajcarzy 5 czerwca mogli zdecydować, że państwo będzie każdemu dorosłemu wypłacać 2,5 tys. franków miesięcznie, każde dziecko dostałoby 625 franków. Ten szczodry pomysł został zgłoszony jako inicjatywa obywatelska – podpisało się pod nią w 2013 r. 125 tys. osób, co otworzyło drogę do narodowego referendum. W głosowaniu tylko 23,1 proc. Szwajcarów poparło wniosek o wprowadzeniu bezwarunkowego dochodu powszechnego – do jego odrzucenia wzywały wszystkie ugrupowania polityczne, z wyjątkiem popierającej projekt Partii Zielonych. Koniec pięknej, lecz kontrowersyjnej idei? Nie, swym referendum Szwajcarzy nadali debacie o dochodzie gwarantowanym, zwanym także pensją obywatelską, polityczną wagę i rozpoczęli nowy jej etap, w której ważniejszym głosem stało się inne, również czerwcowe, referendum. To, w którym Brytyjczycy zdecydowali o opuszczeniu Unii Europejskiej. Gdyby referendalny kwestionariusz wzbogacić pytaniem o dochód podstawowy, zgodnie z badaniami opinii publicznej przeprowadzonymi w marcu i czerwcu przez niemiecką firmę badawczą Dalia, propozycję poparłoby 62 proc. głosujących. To jednak nie dlatego, że zabrakło tego pytania, Brytyjczycy się wściekli i swą złość przenieśli na Unię Europejską. O tym za chwilę. Wcześniej postarajmy się zrozumieć Szwajcarów, którzy zachowali się odmiennie, niż postąpiliby zgodnie z deklaracjami np. Hiszpanie (z których aż 71 proc. głosowałoby za „pieniędzmi za nic”), Włosi (69 proc.) i wspomniani Brytyjczycy. Ale nawet Niemcy i Polacy, choć tak wiele różni te narody, jednakowo (aż w 63 proc.) poparliby w głosowaniu dochód podstawowy, nie zawahaliby się też Francuzi (58 proc.). Średnie poparcie w 28 krajach europejskich to 64 proc. Gdzieniegdzie, jak w Katalonii, pytano bardzo konkretnie: „Czy chciałbyś 650 euro miesięcznie, które byłoby efektem reformy podatkowej prowadzącej do redystrybucji dochodów najbogatszych 20 proc. do reszty społeczeństwa?”. 72 proc. badanych odpowiedziało, że chętnie. Idea dochodu bezwarunkowego Szwajcarzy, którzy mogli zrealizować marzenie większości Europejczyków, zachowali się wstrzemięźliwie. Co ich zatrzymało? Na szczęście dostępne są szczegółowe badania przeprowadzone przez firmę gfs.bern, pokazujące, jak złożona prawda kryje się za prostym referendalnym wynikiem. Główne powody za głosowaniem przeciwko propozycji dochodu podstawowego? Państwa nie stać na taki pomysł, na dodatek zmniejszy się motywacja do pracy. Główny argument za: praca domowa i wolontariacka zyskają na wartości. A także przekonanie, że w nieodległej przyszłości większość dzisiejszych stanowisk pracy zniknie i trzeba dostosować się do nowej rzeczywistości, w której pracować będą maszyny. Komentarze w prasie szwajcarskiej zwracają uwagę, że autorzy inicjatywy referendalnej spalili ją, zbyt mało uwagi poświęcając kwestiom praktycznej realizacji pomysłu. Ograniczyli się do zaproponowania kwot wypłat, ekonomistom pozostawiając rachunki. A wprowadzenie inicjatywy mogłoby kosztować nawet 208 mld franków rocznie – oszacowała Rada Federalna. Koszt netto byłby mniejszy – zwracają uwagę zwolennicy, bo zmalałyby wydatki idące dotychczas na pomoc społeczną, ale i tak zabrakłoby co najmniej 25 mld franków. Koszty to jedno, ale w kraju, który wydał Jana Kalwina, równie ważne są względy etyczne. Ten aspekt jednoznacznie wyraził genewski ekonomista Charles Wyplosz, komentując ideę dochodu podstawowego: „Jeśli będziesz ludziom płacić za nic, to nie będą nic robić”. Z tą opinią zgadza się większość Szwajcarów. Nie oznacza to jednak, że swym głosowaniem ucięli na zawsze dyskusję o „chorym, komunistycznym” pomyśle. Zarówno zwolennicy idei dochodu podstawowego dla wszystkich (85 proc.), jak i przeciwnicy (53 proc.) uważają, że dyskusja dopiero się zaczęła. Opinię tę podzielają powszechnie (74 proc.) młodsi wyborcy. Te wyniki przekładają się na przekonanie większości Szwajcarów, że prędzej czy później referendum zostanie powtórzone, choć 63 proc. spośród nich nie ma dziś wątpliwości, że wynik i tak będzie negatywny. Ale też nie widzą przeszkód, zwłaszcza młodsi, by testować ideę w wymiarze lokalnym, w szwajcarskich miastach i kantonach. Ideę dochodu bezwarunkowego przedstawiał obszernie w POLITYCE (14) Adam Leszczyński. Można jej się doszukiwać już u Karola Marksa, choć nie jest wyłącznym przedmiotem refleksji lewicowej. O dochodzie podstawowym pisał też Friedrich Hayek. Guru libertarian i zwolenników nieskrępowanego wolnego rynku zdawał sobie sprawę, że prawdziwa wolność wymaga materialnego wsparcia. W tomie trzecim książki „Law, Legislation and Liberty” zatytułowanym „The Political Order of Free People” stwierdza, że zapewnienie wszystkim minimalnego dochodu lub zabezpieczenia przed wspólnym dla wszystkich ryzykiem upadku jest warunkiem funkcjonowania Great Society, Wielkiego Społeczeństwa. Przez Hayeka przemawia polityczny rozsądek, bo w kolejnych zdaniach wyjaśnia, że w systemie niedającym nadziei społecznego włączenia musi dojść do niezadowolenia i gwałtownych reakcji. Do tych właśnie intuicji zdają się odwoływać analitycy korporacji finansowych komentujący wyniki brytyjskiego referendum w sprawie UE. Joachim Fels z PIMCO interpretuje poparcie dla Brexitu jako pierwszy tak wyraźny i jednoznaczny w kraju należącym do światowego centrum polityczno-gospodarczego protest przeciwko skutkom globalizacji i wzrostowi nierówności. Felsowi wtóruje Tyler Durden z serwisu finansowego Zero Hedge w analizie: „Brytyjczycy prowadzą rewoltę przeciwko epoce nierówności”. Dla przybysza z Polski, szukającego na Wyspach lepszego życia, brytyjskie społeczeństwo zapewne dalekie jest od perspektywy upadku, o jakiej pisze Hayek. Powody do narastania „niezadowolenia i gwałtownych reakcji” wyjaśnia jednak dobrze brytyjski ekonomista Robert Skidelsky: w ciągu ostatnich 30 lat niemal cały efekt wzrostu produktywności gospodarki poszedł do rąk właścicieli kapitału. Szczególnie wielkie korzyści najbogatsi osiągnęli po 2008 r., już w trakcie kryzysu, kiedy rząd ożywiał gospodarkę za pomocą mechanizmu „luzowania ilościowego”, czyli dofinansowywania publicznymi pieniędzmi banków. 40 proc. efektu tej interwencji trafiło do 5 proc. najbogatszych brytyjskich rodzin. Niestety, „luzowanie ilościowe” nie dało potrzebnego impulsu do rozwoju gospodarki, tylko dopełniło zapoczątkowany przez neoliberalną politykę Margaret Thatcher proces narastania rozwarstwienia ekonomicznego. Ważną miarą rosnących nierówności dochodowych jest tzw. współczynnik Giniego, który wzrósł w Wielkiej Brytanii z poziomu 0,25 (standard skandynawski) do obecnego 0,36. Ciekawsza jest jednak inna zależność – malejący udział płac w PKB oznaczający efekt, o którym pisał Skidelsky, czyli przejmowanie skutków wzrostu efektywności pracy przez właścicieli kapitału, a nie pracowników. W krajach starej unijnej Piętnastki udział płac w PKB zmalał w latach 1980–2010 z 73,6 proc. do 66,1 proc. – wyliczył Maciej Szindler z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jednocześnie w okresie tym utrzymywało się i utrzymuje relatywnie wysokie bezrobocie. W efekcie społeczny popyt maleje, więc i gospodarka traci napęd. W kapitalizmie to nic nowego, twierdzą analitycy i ekonomiści o lewicowej orientacji. Nie chodzi jednak o ekonomię, ale o politykę – dodają. Malejący udział płac w PKB i rosnące bezrobocie oznaczają słabnącą pozycję pracowników w systemie społeczno-gospodarczo-politycznym. Jeszcze w latach 60., w złotym okresie państwa dobrobytu i pełnego zatrudnienia na Zachodzie, rynek pracy był rynkiem pracowników. Ta siła niepokoiła kapitalistów nie tylko ze względu na związane z nią rosnące koszty pracy i trudności z narzucaniem własnej dyscypliny, ale także z powodu konsekwencji politycznych – skutkiem siły świata pracy było przyzwolenie na progresywny system podatkowy z bardzo wysokimi progami (w latach 50. w USA przekroczenie najwyższego progu oznaczało podatek dochodowy w wysokości ponad 90 proc.). Korporacyjny kuferek Globalizacja, malejący udział przemysłu w gospodarce i cyfrowa rewolucja podminowały tę pozycję świata pracy na całym Zachodzie. Od początku lat 80. nie tylko spada udział płac w PKB krajów rozwiniętych, ale także w wielu z nich, jak w USA lub Wielkiej Brytanii, średnia realna płaca nie rusza się z miejsca. Dotarliśmy do momentu, kiedy najważniejsi ekonomiści z Międzynarodowego Funduszu Walutowego twierdzą, opierając się na zebranym przez ostatnie dekady materiale empirycznym, że neoliberalny model gospodarczy wymaga korekty, bo rodzi więcej problemów (zwłaszcza wzrost nierówności) niż korzyści. Jednym z praktycznych aspektów wzrostu siły i znaczenia kapitału jest proces zastępowania pracy przez maszyny, czyli automatyzacja. Dotyka ona już nie tylko stanowisk produkcyjnych w przemyśle, lecz obejmuje także stanowiska pracowników umysłowych: lekarzy, prawników, dziennikarzy. Głośne badania, przeprowadzone w USA w 2013 r. przez Carla Freya i Michaela Osborne’a, pokazały, że 47 proc. zatrudnionych pracuje na stanow