Koniec śmieciówek?

„Muszę coś zbudować od zera/Bo już nie mogę polegać na tych umowach o dzieła”. Tak zaczyna się płyta „Umowa o dzieło” rapera Taco Hemingwaya. Jedno z najbardziej znaczących wydarzeń muzycznych ostatnich lat w Polsce. Taco, a właściwie Filip Szcześniak (rocznik 1990), wyrażał w niej uczucie, które krążyło w powietrzu od dawna. Narzekanie na rynek pracy w Polsce było już wówczas tak powszechne i dojmujące, że przeniknęło nawet do kultury popularnej. Umowy nazywane śmieciowymi stały się symbolem tego, że coś w tym naszym nadwiślańskim cudzie gospodarczym poszło nie tak. Śmieciówka stała się jak ten słoń w pokoju. Wielki kłopot, którego istnienia nie da się już dłużej ignorować. Odśmieciowić? Przez ostatnie półtora roku przy Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej działała komisja kodyfikacyjna prawa pracy. Dobrze, że akurat w resorcie Elżbiety Rafalskiej. Sama minister nie należy do grona gladiatorów Zjednoczonej Prawicy. Przeciwnie – jej brak większych politycznych ambicji, a nawet charyzmy, jest wręcz legendarny. Przypomnijmy sobie przecież, co się działo, gdy swoje „wielkie reformy” robili ministrowie „walczący”: Ziobro, Gowin albo Zalewska. Za każdym razem mieliśmy wielomiesięczny spektakl zakończony frontalnym starciem z oponentami. U Rafalskiej było inaczej. Posiedzenia komisji kodyfikacyjnej toczyły się przez półtora roku w zadziwiająco jak na PiS merytorycznej atmosferze. Nietypowy był też sam skład komisji. 7 osób mianowali tzw. partnerzy społeczni. Czyli związki zawodowe i pracodawcy. Z tego klucza w komisji znalazł się m.in. Jacek Męcina, były wiceminister w rządach Marka Belki i Donalda Tuska (tu nominowała go konfederacja pracodawców Lewiatan). Pozostali to spece od prawa pracy – minimum ze stopniem doktora. Na czele komisji stanął wiceminister Marcin Zieleniewski. Ale znów nie żaden pisowski pistolet, tylko profesor Uniwersytetu Gdańskiego i w przeszłości doradca Solidarności. Uczestnicy spotkań mówią, że nacisków „z góry” nie było. Jak? Kluczową zasadą nowego prawa ma być reguła, że w Polsce domyślnym sposobem świadczenia pracy będzie umowa o pracę. Czyli stary dobry etat. Z ubezpieczeniem socjalno-emerytalnym. Z płatnym nieprzerwanym urlopem. Z prawem do zrzeszania się w związku. Bez możliwości wypowiedzenia pracy z dnia na dzień i bez straszenia, że jak nie będziesz grzeczny, to nie licz na przedłużenie kontraktu. Etat będzie prawem pracującego, a nie dobrodziejstwem wynikającym z dobrej woli pracodawcy. Jeśli pracodawca i pracownik chcą ze sobą pracować i porozumieją się co do warunków, to podpisują umowę o pracę. Tam gdzie to możliwe – od razu na czas nieokreślony. Od zasady domyślnego stałego etatu będzie kilka wyjątków. Pojawią się trzy nowe typy zatrudnienia. Umowa dorywcza, umowa sezonowa i umowa nieetatowa. To ukłon w kierunku pracodawców narzekających, że w prawdziwym życiu jednak istnieją sytuacje, w których pracownika faktycznie zatrudnia się dorywczo (do 30 dni) albo sezonowo (do 90 dni). Na okres zbiorów w gospodarstwie rolnym czy w gorącym przedświątecznym szczycie w firmie wysyłkowej. Umowa nieetatowa (wzorowana na anglosaskiej konstrukcji zero hours contract) będzie zaś dotyczyła tylko studentów do 26. roku życia oraz emerytów, którzy chcą sobie dorobić. Obawiano się, że gdyby na umowy nieetatowe pozwolić wszystkim, to szybko mielibyśmy w tym miejscu recydywę zatrudnienia śmieciowego. Drugim dopuszczalnym sposobem świadczenia pracy w Polsce będzie samozatrudnienie. Aby jednak uniknąć plagi sekretarek, ochroniarzy czy kelnerów udających jednoosobowe korporacje, w nowym prawie zamontowano kilka zabezpieczeń. Zgodnie z nimi wszelkie wątpliwości sąd ma rozstrzygać na korzyść zatrudnienia (to ważne, bo dotychczas, zgodnie z wykładnią Sądu Najwyższego, rozstrzygał zazwyczaj odwrotnie). Ponadto pracodawca zaprzeczający istnieniu stosunku pracy ma obowiązek przeprowadzenia dowodu, że praca nie jest wykonywana pod jego kierownictwem. Podobnie, gdy praca będzie się odbywała wewnątrz jednej organizacji pracy. Od tej zasady wprowadzono jeden wyjątek. To tzw. samozatrudniony ekonomicznie zależny. Oferta ma być skierowana do najwyższej klasy specjalistów: lekarzy, prawników, menedżerów, wziętych ekspertów. Czyli wszystkich tych, którzy znajdują się w strukturach jakiejś firmy czy uczelni, ale na ich zlecenia jest tak duży popyt, że optymalna wydaje się im forma samozatrudnienia. Takich ludzi twórcy nowego kodeksu na siłę z jednym pracodawcą wiązać nie chcą. Warunek jest tylko jeden. „Kreatywni” muszą się wykazać odpowiednio wysokim dochodem. To mechanizm, który ma nie dopuścić, by na „kreatywnych” wypychano sprzątaczki, stróżów czy kierowców. Po co? Przepisy, o których mowa, nie zostaną dopisane do istniejącego polskiego prawa. One stary Kodeks pracy po prostu zastąpią. Czy nie dało się prościej? Prawnicy twierdzą, że nie. Wyobraźmy sobie stary dom. Kiedyś był nawet całkiem stylowy i trzymał fason. Ale lata lecą. Najpierw go więc prowizorycznie reperowano. Aż w końcu uznano, że dalsze remonty nie mają sensu. Uznano, że taniej będzie nastawiać wokół dość chaotyczne osiedle bloków. Dom, o którym mowa, to polski Kodeks pracy z 1974 r., pod którym widnieją podpisy przewodniczącego Rady Państwa Henryka Jabłońskiego oraz jej sekretarza Ludomira Stasiaka. Dokument był w III RP wielokrotnie nowelizowany. Oczywiście niejeden śmiałek planował go przebudować. Chciał to zrobić Jerzy Hausner, ale SLD się posypał i ambitny wicepremier zadowolił się dostawieniem paru bloczków. Nieszczególnej zresztą urody (o czym za chwilę). Dzieło chciał podjąć Lech Kaczyński, ale na dumaniu się skończyło. Potem na sprawę machnięto ręką. Kodeks pracy z 1974? I co z tego? Jak stoi, niech stoi. Świat wokół szybko się jednak zmieniał. Zmieniały się też nasze wyobrażenia o dobrym rynku pracy. Jeszcze 15–20 lat temu dominowało przekonanie, że pracownik jest od sumiennego pracowania, a pracodawca to bohater nowej kapitalistycznej rzeczywistości, który miejsca pracy tworzy. I za to należy mu się głęboki szacunek. Na poziomie ustroju i prawa ten szacunek powinien się przejawiać w tworzeniu szeregu ułatwień. Zbyt wiele obowiązków nałożonych na przedsiębiorcę (płatne urlopy, konieczność płacenia nadgodzin, zwalnianie za wypowiedzeniem) niechybnie sprawi przecież, że pracy będzie mniej. A co za tym idzie – więcej bezrobocia i związanych z tym problemów społecznych. Jest więc w interesie nas wszystkich, by rynek pracy uelastycznić. To znaczy zlikwidować szereg mechanizmów chroniących pracownika przed wszechwładzą pracodawcy. Tu jednak na drodze stawał gierkowski Kodeks pracy z 1974 r. Co do swego ducha podobny do ustawodawstwa funkcjonującego w Europie Zachodniej. Gwarantujący pracę w godziwych warunkach, z ubezpieczeniem społeczno-emerytalnym, prawem do urlopu i możliwością obrony swoich praw w związkach zawodowych. Na otwarte podważenie tych cywilizacyjnych zdobyczy nikt się w Polsce nie chciał zdecydować. Skończyło się raczej na ich obchodzeniu. Głównie drogą tzw. umów pozakodeksowych. Czyli zleceń, dzieł, fikcyjnego samozatrudnienia oraz pracy tymczasowej. Fala ruszyła w początkach XXI w. głównie za sprawą szeregu posunięć rządu Leszka Millera i jego gospodarczego superministra Jerzego Hausnera. Eseldowcy mieli wówczas swoje racje. Dowodzili, że walczą z gigantycznym – dochodzącym do 20 proc. – bezrobociem. Nie zauważyli jednak, że szukając lekarstwa na jedną chorobę polskiego kapitalizmu, stworzyli wirusa, który będzie pustoszył organizm przez następne kilkanaście lat. Tym problemem było właśnie „uelastycznienie” polskiej pracy w drugiej fazie naszej transformacji. Z początku nie było na to nawet nazwy. Pojawiła się dopiero pod koniec pierwszej dekady XXI w. Kto wymyślił termin „umowy śmieciowe”? Prawdopodobnie urodził się gdzieś na korytarzach siedziby OPZZ przy ul. Kopernika w Warszawie. Był 2009 r. Bardzo trudny dla polskiej gospodarki. Gdy padały amerykańskie banki, można było jeszcze mieć nadzieję, że do nas to nie dotrze. Kiedy jednak niemiecka gospodarka skurczyła się o 5 proc., nad Wisłą powiało strachem. Nowy wielki kryzys na wzór tego z lat 30. wydał się coraz bardziej realny. Rząd Tuska zaczął się przygotowywać na scenariusz ostrej recesji. Pracodawcy i związkowcy też podzielali tę obawę. Już w 2009 r. wypracowano więc pakiet antykryzysowy. Chcąc nie chcąc, związkowcy zgodzili się w nim na ograniczenia praw pracowniczych i na rozpowszechnienie bardziej elastycznych form zatrudnienia. Kiedy jednak pakiet przekazano rządowi do realizacji, koniunktura zaczęła się poprawiać. Wkrótce potem Tusk ogłosił, że Polska jest zieloną wyspą. Pakiet antykryzysowy z jeszcze bardziej elastycznym prawem pracy wszedł w życie. Związki poczuły się oszukane. Wtedy do gry weszła Solidarność i przechwyciła hasło śmieciówek. W połowie 2012 r. na billboardach i plakatach w dużych polskich miastach pojawiła się czarna postać pchająca pod górę czerwony głaz i hasło „Syf”. Z końcem października ruszyła właściwa odsłona akcji, skierowanej przede wszystkim do młodych ludzi, najczęściej zatrudnianych na umowy o dzieło i umowy-zlecenia. „Syf” zamienia się w „Syzyfa”, a kamień spada ze zbocza. Hasła kampanii: „Nie chcę codziennie zaczynać od zera” albo „Stop umowom śmieciowym”. Pracodawcy początkowo reagowali na próby dyskusji o śmieciówkach wrogo. Odmawiali stosowania tego pojęcia. Mówili, że to brak szacunku dla pracy. Powracał straszak bezrobocia, które nieuchronnie nadejdzie, jeśli tylko zaczniemy wycofywać się z uelastycznienia pracy. Ale masa krytyczna została przekroczona. Wskazywano, że Polska jest rekordzistką, jeśli chodzi o zatrudnienie nieetatowe. I to zarówno gdy chodzi o odsetek ludzi pracujących na czas określony, jak i takich, którzy de facto wy