Co zrobić z chorymi psychicznie przestępcami

Co najmniej trzy wypadki zelektryzowały ostatnio opinię publiczną. Najtragiczniejszy – 38-letni Zbigniew H. zgwałcił i zamordował 9-letnią dziewczynkę we Francji. Inny Polak porwał dziecko, wywożąc je do Niemiec, gdzie go zatrzymano. W pierwszym przypadku Zbigniew H. był już trzykrotnie skazywanym przestępcą. We Francji w 2004 r. i w 2010 r. skazano go na 4 i 6 lat więzienia, w Polsce na rok. Poprzednie przestępstwa były związane z brutalnością i przemocą, ale nie na tle seksualnym. W drugim przypadku porywacz też już był kiedyś zatrzymany za porwanie, ale wypuszczono go, ponieważ... był chory psychicznie. Jawić się tu może jakaś bezradność służb państwowych: gdyby zadziałały wcześniej i lepiej, były bardziej przewidujące, to może nie doszłoby do kolejnych dramatów? W USA psychiatrzy badają zaledwie 2 proc. sprawców zabójstw, u nas biegłych lekarzy powołuje się niemal w 100 proc. przypadków! – Polska bije rekordy świata w liczbie opinii sądowo-psychiatrycznych – mówi dr Jerzy Pobocha, znany psychiatra. Często eksperci muszą się wypowiadać w nawet błahych sprawach. Wynika to z tzw. legalizmu, który jest fundamentem polskiego wymiaru sprawiedliwości. System, skostniały i nastawiony przede wszystkim na formalną poprawność procedur, sprzyja opieszałości i zdejmuje, a przynajmniej zaciera, odpowiedzialność instytucji państwa. Bo co robić z przestępcami uznanymi za chorych? „Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem” (Kodeks karny). Prawo wymaga jednoznaczności: jeśli zdrowy – odpowiada karnie i idzie do więzienia, jeśli chory – nie odpowiada i idzie do zamkniętego zakładu leczniczego. Ale w życiu nieraz trudno o jednoznaczność chory – zdrowy. Czasem sędzia powie, że bezwzględnego mordercę cechował „brak uczuć wyższych”. To ciężka dysfunkcja społeczna, ale nie wyłącza odpowiedzialności, bo nie jest chorobą. – Ani w psychologii, ani w psychopatologii nic zero-jedynkowego nie występuje – tłumaczy Józef Gierowski, profesor psychiatrii z UJ. – Pewne właściwości czy cechy pojawiają się w mniejszej lub większej skali u wielu ludzi. Psychopatie z socjopatiami mieszane były od zawsze. Jeszcze w XVIII w. szpitale psychiatryczne i więzienia były wręcz instytucjami tożsamymi. Historia prawa odnotowała sprawę Edwarda Arnolda z 1724 r., który usiłował zabić pewnego arystokratę. Wszyscy widzieli, że oskarżony jest niespełna rozumu, nawet sędzia przypomniał przysięgłym the wild beast test: nie odpowiada karnie, kto nie rozumie, co robi, niczym dzikie zwierzę czy dziecko. Ale przysięgli uznali Arnolda za winnego i resztę życia spędził w więzieniu, razem ze zdrowymi zbrodniarzami. Ślady takiego podejścia mamy do dziś w USA. Niepoczytalność teoretycznie wyłącza winę, ale w opinii publicznej panuje pogląd, że sprawcy nie mogą uniknąć kary i często ludzie chorzy lub niedorozwinięci umysłowo lądują w więzieniu. W Europie to trudne do pomyślenia. Szczególny problem stanowią przestępcy seksualni, zwłaszcza pedofile, tacy jak ów Zbigniew H. czy głośny wcześniej Mariusz Trynkiewicz, główny bohater tzw. ustawy o bestiach, wielokrotny zabójca, przebywający dziś w specjalnie utworzonym ośrodku zamkniętym, już po odbyciu kary. Coraz częściej identyfikujemy sprawców, którzy – jak sami ostrzegają – nie są w stanie kontrolować swego postępowania, domagają się nawet kastracji, bo twierdzą, że nie panują nad sobą w określonych sytuacjach. Czy zatem pasowaliby do cytowanego wyżej artykułu Kodeksu karnego, który też mówi o uwolnieniu od odpowiedzialności z powodu „innych zakłóceń czynności psychicznych”? Psychiatrzy twierdzą, że te zaburzenia orientacji seksualnej nie mają charakteru choroby psychicznej, która wyłączałaby odpowiedzialność karną pedofilów. – Czy ogromny zasób doświadczenia kryminologicznego w odniesieniu do przestępstw popełnianych na tle seksualnym nie powinien prowadzić do innej definicji niepoczytalności? – pyta znany profesor prawa karnego Leszek Kubicki, były minister sprawiedliwości, który pracował m.in. nad ustawą psychiatryczną. – Gdybyśmy zrewidowali pojęcie niepoczytalności, to wtedy takich osób w ogóle nie traktowalibyśmy w aspekcie prawno-karnym, nie skazywalibyśmy ich na kary, lecz stosowali izolację w połączeniu z terapią. To jest problem teoretyczny, ale dopóki go nie rozstrzygniemy, to będziemy się tak kołatać: skazujemy sprawcę na surowe więzienie, on kończy karę, my nie wiemy, co zrobić, bo on ostrzega, że nad sobą nie panuje. Co więc robić? Prof. Maria Beisert z UAM prowadziła kilkuletnie badania nad przyczynami pedofilii. Dlaczego dorosły człowiek, zamiast poszukiwać seksu z dorosłym, dąży do stosunków z dzieckiem? Czy ludzie się z pedofilią rodzą czy też ją wybierają? Przebadano (za ich zgodą) 250 skazanych z ilorazem inteligencji nie niższym niż 80. Okazało się, że podłożem są pewne wrodzone uwarunkowania temperamentalne, ale dla ujawnienia się patologii znaczenie mają przede wszystkim czynniki środowiskowe; patologia nie wyrasta w społecznej próżni. Np. aż 48 proc. skazanych było ofiarami innych pedofilów. Wnioski z badań wskazują też na niedostatki opieki rodzicielskiej i postaw rodziców, fatalny proces socjalizacji i brak wychowania seksualnego. Podobne obserwacje przyniósł eksperyment Davida Oldsa w USA, który posyłał pielęgniarki do domów bardzo młodych matek, przeważnie samotnych, żyjących w slumsach. Dzieci objęte tym programem – w porównaniu z grupą kontrolną w tym samym środowisku – w wieku 10 lat były znacznie rzadziej bite czy w inny sposób maltretowane przez rodziców. Olds wykazał, że później, jako dorośli, popełnili mniej przestępstw. Słowem: drobne wczesne działania dają większe efekty niż poważniejsze interwencje w późniejszym okresie, a na pewno kosztują mniej niż więzienia. Groźba recydywy u groźnych socjopatycznych przestępców, nie tylko pedofilów, zawsze spędzała sen z oczu wymiarowi sprawiedliwości. Kodeks karny z 1932 r. przewidywał np. szczególne środki zabezpieczające. Miał powstać obóz pracy przymusowej dla niepoprawnych i „wykazujących wstręt do pracy”. Recydywistę, już po zwolnieniu z więzienia, można było skierować do takiego obozu na 5 lat, bez jasnych kryteriów takiej decyzji. – Na szczęście nie zaczęto tego stosować, kodeks obowiązywał zbyt krótko – przypomina Kubicki. Chodzi bowiem o groźne procedury, nazywane przez prawników predeliktualnymi: po co czekać z izolacją, skoro możemy na podstawie pewnych cech rozpoznać, czy ktoś jest niebezpieczny, czy ma predyspozycje do przestępstwa? Takie rozumowanie było z powodzeniem zastosowane choćby w dekrecie o stanie wojennym w Polsce z 1981 r. – wtedy chodziło o internowanie. A znamy praktykę jeszcze gorszą. W ZSRR systematycznie nadużywano instytucji psychiatrycznych do gnębienia opozycjonistów, którym łatwo przypisywano cechy choroby psychicznej (no bo jak protestuje przeciw doskonałemu ustrojowi, to musi być wariat). Tzw. ustawa o bestiach, która wywołała oburzenie wielu specjalistów i wciąż czeka na sprawdzian konstytucyjności, odnosi się co prawda do ludzi, którzy już popełnili przestępstwa, ale w istocie również ma charakter predeliktualny, bo nakazuje izolację kogoś, kogo uważamy za groźnego, ale jeszcze niczego nowego złego nie zrobił. Przeciw tej ustawie protestował zwłaszcza prof. Józef Gierowski. Jak ocenić, czy człowiek znów zabije czy zgwałci? – Formułowanie sądów prognostycznych to jedna z najtrudniejszych spraw w diagnostyce, zwłaszcza kiedy oceny mają wychodzić poza problematykę medyczną – mówi Gierowski. – Dzisiejsza nauka nie może precyzyjnie mierzyć prawdopodobieństwa powrotu do przestępstwa, jak to się laikom wydaje. Profesor był biegłym w głośnej sprawie tzw. wampira z Bytowa i wie, że z uwagi na głębokie zaburzenia preferencji seksualnych, jakie manifestował więzień, jest on i będzie człowiekiem niebezpiecznym. Ale – mówi profesor – umieszczanie go w instytucji terapeutycznej to nieporozumienie, brak bowiem jakichkolwiek szans na poprawę jego stanu zdrowia psychicznego. Terapia sprawców przestępstw jest oczywiście konieczna, zmniejsza się dzięki niej liczba ofiar, groźba recydywy. – Ale terapii nie można prowadzić w trybie nakazowym – zwraca uwagę prof. Beisert. – Powodzenie zależy nie tylko od doboru metod i środków, ale też od poziomu motywacji pacjenta-przestępcy. Jeśli trzeba, najpierw należy pracować nad motywacją do leczenia. Bez psychoterapii – terapia farmakologiczna też na ogół nic nie daje. Podobnie z alkoholikami – nie da się ich wyleczyć, jeśli do leczenia odnoszą się wrogo. Jednak brak przymusu leczenia i tendencja, aby nie prowadzić terapii, jeśli chory się na nią nie zgadza, rodzi pewną próżnię na styku prawa i