Dlaczego nie powinniśmy likwidować gimnazjów

Juliusz Ćwieluch: – Wzorem gimnazjalnych imprez zacznijmy od trzech szybkich. Małgorzata Wójcik: – Nie wszyscy gimnazjaliści mają takie wzory. Ale większości przyprawiono taką gębę. Pierwszy szybki – likwidować gimnazja? Nie. Czy w gimnazjach jest dobrze? Nie. Da się to naprawić? Tak. To już mamy bazę do rozmowy na temat gimbazy. Dlaczego nie likwidować? Przemawia za tym kilka powodów. Podział na szkołę podstawową i gimnazjum jest dopasowany do funkcji rozwojowych dziecka. W 12., 13. roku życia dziecko zaczyna mocno odróżniać się od tych młodszych. Odłączenie gimnazjalistów od uczniów szkoły podstawowej wpisuje się więc w cykl rozwojowy. W efekcie, pracując z tymi uczniami innymi metodami i w innych warunkach, można znacznie więcej z nimi osiągnąć pod względem edukacyjnym. Oczywiście pod warunkiem, że zapewnimy im pracę z nauczycielami, którzy są przygotowani do pracy z młodzieżą na tym etapie rozwoju. Po latach obserwacji i badań gimnazjalistów mnie najbardziej przekonuje taki prosty argument, że gimnazjum jest szansą edukacyjną dla wielu dzieci. Jeżeli ktoś źle funkcjonował w szkole podstawowej, tzn. wyrobił sobie opinię wśród nauczycieli i kolegów z klasy, że jest marnym uczniem, to zostanie tak ustawiony w hierarchii klasy do samego końca. Zostanie oficjalnym klasowym głupkiem. Gimnazjum dla tych uczniów jest szansą na nowy początek. Dlatego najczęściej wybierają gimnazja poza rejonem. Nie chcą kontynuować nauki ze swoją poprzednią klasą. Chcą zacząć od nowa. Czy przejście do gimnazjum dodatkowo prowokuje w dzieciach agresję, czy też jest to wpisane w psychologię rozwoju? Jedno i drugie. Ale wejście w nową grupę i ustalanie hierarchii dodatkowo stymuluje te mechanizmy. Trzeba sobie jednak jasno powiedzieć, że likwidacja gimnazjów nie będzie lekarstwem na zlikwidowanie problemów, które z nimi kojarzymy. Po prostu przeniesiemy je z powrotem do podstawówki i pewnie przy okazji jeszcze powiększymy ich zasięg i skalę. Dlaczego gimnazja mają taką złą opinię? Moment dojrzewania związany jest z okresem indywiduacji, z odrzuceniem norm, buntem przeciwko rodzicom i nauczycielom oraz ogromnym wzrostem znaczenia grupy rówieśniczej. Dla 13-, 14-latka najważniejsza jest grupa rówieśnicza i to, jak się w tej grupie czuje. To, co mówią rodzice, to, jakie są moje własne przekonania, jest mniej istotne niż to, co uważają rówieśnicy. W efekcie dzieciaki wzajemnie się nakręcają, nie mając przy tym zbyt wielu mechanizmów korygujących. Wchodzą w to świadomie? Wiedzą, że w pierwszej klasie będzie walka o władzę i muszą w tej strukturze dobrze się ustawić. Jak to oni mówią, najważniejsze jest, żeby szybko nabić sobie w klasie punktów u nauczycieli i żeby nie skończyć wśród tych tępionych. Grupa trzymająca władzę. Tak, celem nadrzędnym każdej takiej grupy jest władza. To, co robią, jest spektaklem, pokazówką i umiejętnym zarządzaniem strachem pozostałych. Podobne mechanizmy działają również w podstawówce. Tylko że dla gimnazjalistów pozycja w grupie ma większe znaczenie. Na dodatek odpada element interwencji rodziców, którzy w podstawówce mogą jeszcze mieć wpływ na konflikty dziecięce. Gimnazjalista rzadko rozmawia z rodzicami o swoich problemach. Uważa, że to jest już jego sprawa i ani nauczyciel, ani rodzic nie powinien się do tego wtrącać. Nauczyciele mają tylko uczyć czy powinni angażować się też w wychowywanie? Powinni, ale w większości nie potrafią, bo nikt ich tego nie uczył. Wiem, o czym mówię, bo sama byłam na ich miejscu. Skończyłam filologię angielską i wydawało mi się, że byłam świetnie przygotowana do zawodu. Do zawodu, który zresztą nie był moim marzeniem. Ale po studiach dostałam propozycję pracy w dobrym gimnazjum społecznym i ją przyjęłam. W drugim dniu pracy okazało się, że dostałam również wychowawstwo. Zaczęłam się zastanawiać, co robi wychowawca. Sprawdza obecność, zbiera usprawiedliwienia… i właściwie to była moja cała wiedza na ten temat. No przecież miała pani na studiach pedagogikę. Miałam nawet psychologię. Ale co ma robić wychowawca, nie mówili. Pewnie dalej nie mówią. Tego, że dzieci walczą w klasie o władzę, nie wiedziałam. Jak rozmawiać z rodzicami, którzy zawsze będą bronić swojego dziecka – również. I co pani zrobiła? Kupiłam scenariusze lekcji wychowawczej. Tyle że te lekcje nie wychodziły, bo młodzież nie chciała brać w nich aktywnego udziału. Proponowałam różne ćwiczenia, które młodzież uznała za mało fajne. Dziś, kiedy sama o nich myślę, widzę, jakie były żenujące. I dlatego zrobiła pani doktorat z psychologii? W zasadzie tak. To, co robię teraz, jest w dużym stopniu wynikiem frustracji, jaką przeżywałam w pracy wychowawcy. Ta funkcja wbrew swojej nazwie odgrywa marginalną rolę w systemie edukacji. Wychowawca jest, bo musi być, ale też nie ma się co specjalnie tym przejmować – dostajemy za to grosze i tak to traktujemy. Możemy być najlepszym na świecie wychowawcą, a i tak dla dyrektora liczy się tylko, czy zrealizowaliśmy program czy nie. Mało kto zwraca uwagę, że jeśli w klasie dzieje się dobrze, to dzieci automatycznie osiągają lepsze wyniki i taka klasa ma lepszą frekwencję. To jest wielokrotnie zbadane i udowodnione. System ma na to inne spojrzenie, no bo jak zmierzyć atmosferę? System niewiele robi w tym kierunku. Lekcja wychowawcza jest jedna. Za to na przykład dwie lekcje religii. Katecheci twierdzą, że religia jest jak lekcja wychowawcza. Uczą przecież szacunku i wartości. Sama religia bywa wykluczająca, bo przecież nie wszystkie dzieci na nią chodzą. Nie wiem, czy na katechezie uczy się tolerancji. Za to wiem, że niektórzy katecheci potrafią wykluczać, np. konsekwentnie dwa razy w tygodniu sprawdzając listę i wyczytując tych, którzy nie chodzą, dodając odpowiedni komentarz. Jakby nie potrafili zapamiętać, kto chodzi, a kto nie. Dla części dzieci to jest nieistotne. Ale w klasie, w której się źle dzieje, to pogłębia klimat do prześladowania. Inność jest powodem do prześladowania? Podstawowym. W wyszukiwaniu tej inności uczniowie są bardzo kreatywni. Wykluczyć można zarówno za to, że ktoś się dobrze uczy, jak i za to, że uczy się źle. To zależy od klimatu, jaki panuje w danej klasie. Czy jest jakaś 100-procentowa cecha, która skazuje na inność w gimnazjum? Wśród dziewcząt z pewnością jest nią otyłość. Albo obciachowe ciuchy. Wśród chłopców – zespół cech, który określają jako gejowatość, czyli wrażliwość, dużo koleżanek, nieodpowiednie zainteresowania, np. sztuką czy muzyką poważną. A kto rozdaje te łatki? Nazywamy ich liderem, królem albo królową. Młodzież mówi też o loży szyderców. Królowa to jest nieformalny szef klasy, dyktuje, kto jest fajny, a kto nie. Dyktuje też modę. Każdy król i królowa mają swoich asystentów. Jak zaczynają jakąś akcję prześladowczą, to świta naśladuje. Mamy jeszcze obserwatorów, biernych świadków, którzy albo stoją i patrzą, albo starają się unikać trudnych sytuacji. Na samym dole tej drabinki jest kozioł ofiarny. Nauczyciele reagują? Trudno generalizować. Spotkałam wspaniałych wychowawców i nauczycieli, od których wiele się nauczyłam. Widziałam również przypadki zupełnie beznadziejne. Takich, którzy sami delegowali dzieci do wykluczenia: no, gdyby nie Michał, to średnia klasy byłaby dużo wyższa. Zawód nauczyciela od lat przeżywa kryzys. Dla wielu nie jest profesją pierwszego wyboru. Poza grupą pasjonatów trafia tam sporo osób, które nie miały na siebie innego pomysłu. A ten wydał im się na tyle bezpieczny, bo przecież nie finansowo atrakcyjny, że poszły tą drogą. Dodatkowym kłopotem jest selekcja negatywna. Trudne szkoły przyciągają często słabych nauczycieli. Trafiają tam ci, którzy nie mają dość talentu, kwalifikacji, przebojowości i znajomości, żeby trafić do tych lepszych. To jeszcze pogłębia ich frustrację. Nie lubią swojej pracy, nie lubią dzieci, które uczą. Niektórzy są wypaleni. Ale nawet ci dobrzy popełniają błędy. Idą na skróty. Albo tak gonią z programem, że wpadają w rutynę. Ja to nazwałem efektem pasterza. Ulubione dzieci nauczycielki w przedstawieniu jasełkowym grają Maryję albo Józefa. Te trudniejsze rok w rok robią za pasterzy. Najczęściej nawet nie dostają żadnej kwestii, żeby nie trzeba się było z nimi użerać. Większość nauczycieli wyklucza nieświadomie. Są też tacy, którzy wpadają na pomysł, że ustawią sobie klasę właśnie na takiej kontrze do któregoś ucznia. Wspólny wróg łączy. Jak ma się zachowywać nauczyciel w sytuacji kryzysowej? Nie skupiać się na kacie i ofierze, bo to jest ewentualnie robota dla psychologa szkolnego. Najważniejsze to pozbawić króla widowni. Finowie, którzy w Europie najlepiej radzą sobie z prześladowaniem w szkołach, kładą nacisk na pracę ze świadkami i obserwatorami. Badania pokazały, że to nie jest tak, że cierpi tylko ofiara. Obserwatorzy też się męczą, ale z wielu powodów nie reagują. Dlatego trzeba pracować właśnie z nimi, uczyć ich reagowania i uświadamiać, jak ważną rolę odgrywają. Z naszych badań wynika, że 90 proc. uczniów gimnazjum nie akceptuje przemocy. Nie reagują, bo obserwując siebie nawzajem, uznają, że większość pochwala zachowania agresywne – typowy efekt widza. Boją się też, że sami staną się ofiarami lub po prostu nie wiedzą, w jaki sposób zareagować. Łatwo wchodzą w mechanizm moralnego dystansowania się: uważają, że ofiara jest sama sobie winna, bo prowokuje swoim zachowaniem lub wyglądem; uznają prześladowanie za żarty lub poniżanie za dokuczanie; chętnie mówią, że w innych klasach jest znacznie gorzej. Wpływ opinii grupy w tym wieku jest bardzo silny. Jak nie będzie świadków lub grupa będzie otwarcie bronić ofiary, to prześladowcy przestanie się ta strategia opłacać. A skąd nauczyciel ma wiedzieć, że w ogóle jest problem? Może założyć konto mailowe tylko do kontaktów z uczniami. Anonimowe i poza