Czarnogóra ma własnych uchodźców – Romów

Ludzie z Podgoricy, stolicy Czarnogóry, nie zapuszczają się tu, zwłaszcza po zmroku. Po co? Nie ma kina, teatru, boiska, centrum handlowego, kawiarni, restauracji, siłowni. Są za to Cyganie. Konik to czarnogórskie getto, gdzie wychudzone konie chodzą luzem. Trzeba patrzeć pod nogi, bo pokrywy od studzienek dawno już poszły na złom. To stąd do miasta wyjeżdżają trójkołowce, wozy ciągnięte przez konie lub motory z podczepionymi wózkami. Nowymi osiedlami stolicy wracają do podmiejskich obozowisk wypełnione plastikiem, sprężynami, starymi lodówkami, kawałkami metalu i innym śmieciem. Kierują nimi ojcowie, nastolatki, czasem przepełnione riksze pchają matki z dziećmi. Zdarzy się, że czarnogórskie dzieciaki na jakimś osiedlu dla zabawy rzucają w nich kamieniami. To stąd mali Romowie wychodzą żebrać na skwerach i skrzyżowaniach. W całej Czarnogórze mieszka mniej więcej tylu ludzi co we Wrocławiu (ok. 630 tys.). W 1999 r., po wojnie w Kosowie, przyjechało tu 20 tys. uchodźców, z czego 4 tys. Romów. Ulokowano ich na obrzeżach Podgoricy, w dzielnicy Konik, której najbardziej wschodnia część od zawsze była romska. Albańczycy palili romskie domy na równi z serbskimi. W sumie z Kosowa uciekło prawie 100 tys. ze 140 tys. kosowskich Romów. Kraje bałkańskie mają wiele obozów uchodźców, które są jak niezagojone rany po bratobójczych walkach. Większość mało widocznych. Konik I i II są największymi z nich. Ich nie da się nie zauważyć – nawet dziś, gdy na Bałkanach przybywa uchodźców z Azji i Afryki. Obozy W dwóch obozach żyje ponad 2 tys. ludzi. Romowie i Egipcjanie – zalbanizowani Romowie, uznający siebie za oddzielną grupę etniczną. Przed wojną w Kosowie byli kupcami, sprzedawcami, bezrobotnymi. Szanowanymi obywatelami i wyrzutkami. Takimi, którzy w baraku mieszkali z koniem, kurami i z dziurą na środku jako wychodkiem; i takimi, do których wstyd było wejść w butach, tak czysto. Kiedy dwa lata temu pożar spalił większą część obozu (i zostawił 800 osób znów bez niczego), postawiono kontenery. Teraz są obudowane kawałkami drewna, blachami; w tak dostawionych schowkach można trzymać rower, motor albo rikszę. Krzywe płoty z palet, blach, dykty. Anteny telewizyjne. Całość opleciona pajęczynami sznurków, na których wiecznie suszą się ubrania. Zawsze smog. Na obrzeżach blaszany meczet. Tu nadruk, tam napis sprayem albo kredą. „Welcome to jungle” na wychodku. Miks wszystkiego. Jak w każdym slumsie świata. Kilka metrów od baraków mur. Zbudowało go miasto, gdy w 2005 r. otworzono obok miejskie wysypisko. Od tamtej pory ludzie z obozu wybijają dziury w murze, miasto je łata i tak w kółko. Dzieci grzebią w niecce, gdzie zrzuca się nowe śmieci. Śmieci Mirzad Ramaj pracuje na starym wysypisku. Tu nie śmierdzi tak bardzo. Zbiera żelazo i miedź, czasem trafi się jakieś złoto. Mirzad ma 17 lat. Od kiedy ojciec zostawił ich trzy lata temu, tylko on pracuje. Przychodzi po szkole i zostaje do zmroku. Dziennie zarobi pięć euro. Często pomaga mu młodsze rodzeństwo. Zbierają puszki i przynoszą mu jedzenie. Mama robi gotowaną kapustę, czasem z kawałkami kiełbasy. Kilku sąsiadów pracuje na targu, właściciele dają resztki, zanim się zepsują. Mieszkają blisko wysypiska w baraku zaraz za murem, 15 m kw. Tu w szóstkę siedzą, jedzą, oglądają telewizję, śpią, kąpią się w wanience. W środku materace, szafy z ubraniami i kołdrami, stary telewizor i sprzęt stereo. Na ścianie tablica ze zdjęciami dzieci i instrukcją muzułmańskiej modlitwy. Obok drewniany zegar z napisem po angielsku: „Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj”. To z wysypiska. Pod nogami deski i ziemia. W zimie pod spód ścieka deszcz i zamarza. Gdy grzeją piecem, jest 8–9 stopni. Dodatkowi domownicy: szczury, karaluchy. W lecie trudno wytrzymać od smrodu. Syzaha, siostra Mirzada, ma 13 lat. Rok temu porwał ją sąsiad dla swojego 22-letniego syna. Mama Syzahy: – On też się jej podobał. Ale mówiłam jej, że to za wcześnie, żeby nie wychodziła za mąż. Sąsiad nie chciał jej oddać, w końcu zgłosiłam to na policję. Sofija, siostra Mirzada i Syzahy: – Mojej koleżance z klasy umarł ojciec, jak miała 10 lat. Matka wyszła za innego, a ona została na ulicy. Żeby przeżyć, wyszła za mąż. Teraz ma 11 lat i dziecko. Ja nie wyjdę za mąż, dopóki nie skończę szkoły! Sofija ma 12 lat. Tryska energią. Marzy, żeby zostać nauczycielką tańca hip-hop. Choć reszta rodziny wyznaje islam, Sofija należy do Kościoła ewangelickiego, który w ostatnich latach rozwija się w obozie: – Nie lubią się za to kolegować ze mną w szkole. Ale wierzę w Chrystusa i w Biblii przeczytałam, że jeśli ktoś cię nie lubi, to tym bardziej powinno się go kochać. Dlatego kocham wszystkich, chociaż oni mnie nie lubią. Chłopaki Dla nastolatków najważniejsze są rzeczy i styl. Najczęściej kupują podróbki markowych ciuchów na targu w Tuzi. Modna fryzura, łańcuch na szyi albo nadgarstku, okulary przeciwsłoneczne, może kolczyk w uchu. Dziewczyny noszą obcisłe dżinsy, legginsy, makijaż. Znają wszystkie ceny nowych ubrań. Każdy ma konto na Facebooku, wielu dotykowe telefony. Wyjmij ich z kontenera i postaw w centrum miasta: różnią się już tylko kolorem skóry. W obozie nie ma dla nich wiele do roboty. Na starym lotnisku grają w piłkę. Bramki z kamienia, czerwony kwadrat piasku pomiędzy trawą do łydki. Czasem ćwiczą tam stare samoloty. W okolicy jest też kilka domów z internetem i PlayStation – 50 centów za godzinę. Jeśli rodzice sypną groszem, wrzucają zdjęcia na Facebooka i oglądają na YouTube teledyski z szybkimi samochodami i półnagimi dziewczynami. Gdy grają na konsoli, z ust dumnie sterczą im papierosy. Prawie żaden z nich przed małżeństwem nie ma szans na randki. Dziewczyna ma wartość, jeśli jest dziewicą. Dlatego łatwiej jest z Czarnogórką – dopóki nie dowiedzą się o tobie jej rodzice. Latem kontenery zamieniają się w sauny. Nie ma czym oddychać. Wszyscy spędzają całe dnie nad rzeką. Godzinę od obozu są wodospady. Chłopaki skaczą z 10-metrowych klifów na nogi. Kto nie skoczy, ten cykor. Latem co tydzień ktoś bierze ślub, obóz się bawi. Jest wesoło. Najgorsze w obozie? Że koledzy biorą narkotyki. Ludzie się kłócą, biją, kradną. Przede wszystkim ubrania. Najlepsze? Szkoła i sport. Marzenia? Być piłkarzem. Tańczyć breakdance. Mieć dom, pracę i rodzinę. Albo zostać hydraulikiem. Ramus po to jest w liceum, jako jeden z kilku chłopaków z dwóch obozów. Tylko że ostatni z Cyganów, który skończył liceum, dostał pracę przy sprzątaniu obozu. Wyjechać! Paryż, Barcelona, Londyn, Monte Carlo. Albo chociaż do centrum. W mieście, jak otworzysz okno, jest czyste powietrze i są piękne dziewczyny! Tu od razu dym. Targ Petrit świetnie się uczył, ale zaczął pracować, gdy miał 12 lat. Jego mama miała reumatyzm, ojca nie było. Przez 15 lat mieszkali kolejno w namiocie, baraku i kontenerze. Co roku na jesieni, gdy mocniej padał deszcz, budzili się na mokrych materacach. Jak wielu poszedł na targ warzyw i owoców. Tam kupuje cała Podgorica, okoliczne miejscowości, a nawet nadmorskie Bar i Budva. Chłopcy ładują skrzynki. Bez umowy, bez świadczeń. Jedna skrzynka to 30 kilo. Jeśli masz szczęście, dziennie przerzucisz 10–12 ton i zarobisz nawet 30 euro. Jeśli nie, przestoisz cały dzień za darmo. Najwięcej pracy jest w lecie. Wtedy Czarnogóra ożywa, a chłopaki pracują po 14–15 godzin na dobę. Oprócz roboty na targu warzyw ludzie pracują na budowach, handlują ubraniami, zbierają złom, butelki, przetrząsają kontenery ze śmieciami, nurkują na wysypisku. Zawsze na czarno. Albo utrzymują się z tego, co im rodzina prześle z zagranicy – Niemiec, Francji, Belgii. Nieliczni, którzy mają szczęście i uregulowany status obcokrajowca, pracują w państwowych firmach sprzątających albo zajmujących się zielenią miejską. Ale i tak nie jest łatwo o taką pracę. Czarnogóra to mały kraj, w którym ta sama partia rządzi od 27 lat. Każdy przechodzień na ulicy powie, że do pracy lepiej wziąć tego, kto ma prawo głosu. Bez szans na kredyt, pieniądze przejada się na bieżąco. Raz w miesiącu dostają paczkę z jedzeniem od Czerwonego Krzyża. Starcza na kilka dni, potem trzeba sobie radzić. Większość nie chce wracać do Kosowa. Napięcia tam są silne do dziś, zwłaszcza w północnej części kraju. Bezrobocie szacuje się na 35 proc. (60 proc. wśró