Moralność i sprawność w spostrzeganiu ludzkich działań

Dlaczego oceniając innych najchętniej posługujemy się kategoriami moralnymi, a przy ocenie własnych działań interesuje nas tylko nasza sprawność? Fenomen ten wyjaśnia wybitny polski psycholog – na podstawie wyników swoich badań, w Polsce jeszcze nie prezentowanych.

Partyjnym kolegom Jarosława Kaczyńskiego wyborcze zwycięstwo PiS jawi się jako majstersztyk marketingu politycznego i zakulisowych pertraktacji. Niedoszłym koalicjantom to samo jawi się jako moralna kompromitacja, sukces osiągnięty drogą oszczerstw i knowań. Te dwa rodzaje interpretacji są nieprzypadkowe, gdyż ludzie oceniają wszelkie działania – własne i cudze – w dwóch kategoriach: sprawności i moralności.

Sprawca i obserwator

Zważywszy, że każde działanie jest skuteczne bądź nieskuteczne oraz dobre lub złe, możemy je podzielić na cztery rodzaje. Pierwszy rodzaj działań to cnotliwe sukcesy (dwa plusy: za moralność i sprawność), gdzie działający podejmuje moralnie chwalebny zamiar, jak człowiek rzucający się do wody i ratujący tonące dziecko. 
 
Drugi rodzaj to cnotliwe porażki, gdzie moralnie pozytywny cel nie zostaje osiągnięty wobec braku sprawności – co do niedawna jeszcze wydawało się specjalnością bohaterów naszego panteonu narodowego, a co przełamał Jan Paweł II, wcielenie cnotliwego sukcesu. Trzeci rodzaj działań to grzeszna porażka, gdzie moralnie nagannego celu nie udaje się zrealizować wskutek niesprawności – przykładem niech będzie student złapany podczas egzaminu na ściąganiu. Wreszcie rodzaj czwarty to grzeszny sukces, gdzie moralnie naganny cel zostaje skutecznie zrealizowany, jak w przypadku studenta który ściągał, ale nie został na tym procederze przyłapany.

W badaniach przedstawialiśmy ludziom opisy zdarzeń, stanowiących przykłady cnotliwych lub grzesznych sukcesów i porażek, z prośbą o ocenę głównego bohatera zdarzenia oraz o uzasadnienie swojej oceny.

Systematycznie stwierdzaliśmy: im bardziej ludzie odwoływali się w ocenie do względów moralnych, tym mniej uwzględniali przesłanki sprawnościowe i odwrotnie.