Warszawskie filtry: miasto pod ziemią

Pragnienie. Biegły w danych liczbowych rzecznik prasowy Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w Warszawie Roman Bugaj od dzieciństwa był zafascynowany tętniącym pod ziemią wodnym życiem, objawiającym się choćby w postaci plasterków cytryn i szypułek truskawek wypływających wówczas ze ściekami na jego rodzinnym Powiślu. Najnowsze osiągnięcia spółki lubi więc przedstawiać obrazowo. Na przykład – wodociągi warszawskie codziennie dostarczają mieszkańcom 300 mln litrów wody, co można przeliczyć na 1,5 mln wanien. Albo – podziemnym orurowaniem stolicy, liczącym ponad 4 tys. km przewodów wodociągowych i drugie tyle kanalizacyjnych, można by tam i z powrotem połączyć Sankt Petersburg z Lizboną. Gdyby więc warszawskie wodociągi organizowały wielki quiz wiedzy z okazji 130-lecia swojego powstania, Roman Bugaj z pewnością mógłby układać w nim pytania. Choćby takie: Ile kosztuje warszawiaka jeden litr kranówki? Prawidłowa odpowiedź brzmi: Jeden grosz. Czyli jedna wanna kosztuje go 2 zł. Oczywiście, razem z kosztem odprowadzonych ścieków. Ale wodociągi quizu nie organizują. Obchody rocznicy są raczej dość skromne. Jakaś publikacja, jakaś konferencja. Na ulice stolicy po raz kolejny wyjechał za to beczkowóz, z którego spragnieni spacerowicze mogą pobrać kubek smacznej i orzeźwiającej wody. Kranówki. Bo, niestety, pomimo wszystkich wodociągowych osiągnięć technologicznych mieszkańców wciąż trzeba przekonywać do warszawskiej kranówki. Że zdrowa, gruntownie przebadana, już nieśmierdząca chlorem, no i tania. Zamiast świętowania – solidna praca u podstaw. Właściwie dokładnie tak samo jak 130 lat temu. Czystość. „Żadna stolica, żadne miasto większe, nie może poszczycić się takiemi kloakami jak Warszawa! Kloaki warszawskie są niezrównanej obrzydliwości! Skromna nazwa wychodków jest zbyt poetyczną, nazwać je wchodkami niepodobna, bo nie ma miejsca którędy wejść, a strach pomyśleć o wyjściu!” – alarmował w 1862 r. Karol Gregorowicz, doktor medycyny, w raporcie o stanie sanitarnym Warszawy, wówczas miasta w rosyjskim zaborze. Nieustannie unosił się tu, jak pisał Henryk Sienkiewicz, specjalny tuto-miejski zapaszek. Nic więc dziwnego, że rosyjski generał Sokrates Starynkiewicz, nowy (od 1875 r.) p.o. prezydenta Warszawy, syn dyrektora gimnazjum z Taganrogu, musiał zmierzyć się z problemem kloak i gnojowych gór, których – przy uogólnionym przyzwyczajeniu mieszkańców – pełne było miasto. W przeciwieństwie do swych poprzedników był zdeterminowany pozostawić po sobie jakieś dzieło, więc pokonując opór rosyjskiej biurokracji, sprowadził do stolicy generałgubernatorstwa specjalistę z Zachodu. Był nim Anglik William Lindley, do tej pory doświadczony w wyposażaniu w podziemne rury m.in. Hamburga, Frankfurtu i Budapesztu, który w ciągu dwóch lat wykonał projekt oparty na bardzo prostym schemacie. Woda za pomocą przybrzeżnych smoków ma być pobierana z Wisły, tłoczona do miasta pompami rzecznymi na węgiel i przefiltrowana przez warstwę piasku, żwiru oraz kamieni w filtrach powolnych. Z nich ma docierać do domów rurociągami i zaspokajać pragnienie i potrzebę higieny. Następnie oddzielnymi rurami kanalizacyjnymi brudy z mieszkań, wilgoć z piwnic i deszczówka z ulic mają spływać z powrotem do rzeki, poniżej miejsca poboru wody, zapewniając czystość w mieście. Z entuzjazmem przyjęli warszawiacy wiadomość o wodociągach i kanalizacji, do czasu jednak, aż pojawił się przymus. Bo już po uruchomieniu pierwszego odcinka sieci, 3 lipca 1886 r., władze miasta zapowiedziały zakaz odprowadzania ścieków na ulice i obowiązek podłączenia nieruchomości do kanałów w określonym terminie. Właściciele kamienic nie mogli się zgodzić na tak bezczelny despotyzm władz w kanalizowaniu. Sypały się protesty zamożnych przedstawicieli Towarzystwa Kredytowego, wieszczących, że warszawiacy będą mieć kanały, ale nie będą mieć koszul i że niebezpieczna machina ściągnie na nich morowe powietrze. Anonimowy F.R. Rolnik Nadwiślański w 1900 r. wydał głośną broszurę „Kanalizacja m. Warszawy jako narzędzie judaizmu i szarlatanerii w celu zniszczenia rolnictwa polskiego oraz wytępienia ludności słowiańskiej nad Wisłą”; dowodził w niej o dobrodziejstwie kloacznego nawozu, którego wywożenie w beczkach jest sposobem chrześcijańskim. Starynkiewicza irytowały sprzeciwy, mówił, że trącą chińszczyzną, kłócił się i przekonywał na wielu frontach, aż w końcu kancelaria carska nakazała ugodę. Gdzie wciąż działa XIX-wieczny system filtracji wody stworzony przez Lindleya? Nigdzie indziej w świecie, jedynie w Warszawie. Pragnienie. „W toaletowym gabinecie był wodospad, który spadał z tak wściekłą siłą i hukiem, że gdy go pierwszy raz spuściłam, serce zamarło mi z trwogi. Wyleciawszy na ulicę, gnałam wpółprzytomna aż za Żelazną Bramę, bojąc się powrócić do domu, pewna, że spowodowałam zatopienie dywanów i ciotczynych pantofli” – wspominała swoje pierwsze spotkanie ze spłuczką klozetową, podczas wizyty u ciotki w Warszawie pod koniec XIX w., aktorka Jadwiga Toeplitz-Mrozowska. Tak prawdopodobnie mogło wyglądać wiele zapoznawczych zetknięć z czyszczącym wynalazkiem, ale z czasem, wraz z rozrostem sieci rur wodociągowych, z 324 km w 1918 r. do 624 km w 1939 r., warszawska społeczność zaczęła powoli się z nimi oswajać. Nie było to oczywiście bardzo powszechne uczucie, bo gdy z jednej strony z międzywojennych gazet buchały aspiracje zilustrowane zdjęciami eleganckich klinik kąpielowych, to jednocześnie pokątnie wciąż piszczała bieda. W 1930 r. niejaki Wyczółkowski, właściciel domu przy Targowej 69, wynajął samotnej kobiecie z dzieckiem dół kloaczny za 30 zł miesięcznie w charakterze mieszkania. Uśredniony standard warszawski wyznaczał zlew w kuchni i wspólny korytarzowy klozet. Mimo to zużycie wody rosło i nawet czasowy spadek jej konsumpcji, wynikający z ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego lat 30. XX w., zażegnał dość sprawnie komisaryczny prezydent miasta Stefan Starzyński, obniżając ceny wody bieżącej oraz opłaty za korzystanie z miejskich umywalni i szaletów. Lindleyowskie filtry powolne, jak na potrzeby Warszawy, stały się zbyt powolne. W wodociągach, które od 1924 r. były już pełnoprawnym miejskim przedsiębiorstwem, zapadła decyzja o budowie filtrów pospiesznych, które będą wstępnie oczyszczać wodę i podawać ją do filtrów Lindleya. Inwestycję ukończono w 1933 r., umieszczając na fasadzie budynku dwie płaskorzeźby: Czystość (kobietę) i (mężczyznę) Pragnienie. Czy domyślają się państwo, jak wolne są filtry powolne, a jak szybkie pospieszne? Powolne w ciągu godziny czyszczą zaledwie 10 cm słupa wody, podczas gdy pospieszne nawet 70 razy tyle. Ciężko więc było warszawiakom, gdy wraz z nadejściem wojny i okupacji trzeba było powrócić do praktyk przedwodociągowych, bo choć filtry cały czas działały, zdarzały się jednak przerwy wymagające biegania do studni i przynoszenia wody w kubłach. Jest jednak dla historii wodociągowo-kanalizacyjnej pewien pozytywny aspekt tego trudnego okresu. Kanały ściekowe służące powstańcom pozbyły się wreszcie piętna brudu i złych mocy. Zyskały nobilitację jako symbol narodowy. Czystość. Nie znaczy to oczywiście, że poprzez martyrologiczne uświęcenie brud z kanałów zniknął. Wręcz przeciwnie, brud w powojennej Warszawie wydostał się znów na powierzchnię. „Były kłopoty z wodą i to nie tylko z ciepłą. Nawet kanalizacja działała wadliwie i często nieczystości zamiast lecieć rurami do kanałów ni stąd, ni zowąd wylewały się przez muszle klozetowe na podłogi łazienek” – opowiada o pierwszych latach osiedla Za Żelazną Bramą Lech Chmielewski, autor „Przewodnika warszawskiego”. Szalet miejski wybudowany w Łazienkach został rozkradziony w zaledwie pół roku. Inne, ku rozpaczy potrzebujących, z biegiem lat coraz bardziej znikały, przeistaczając się w końcu w przybytki wkraczającego do Polski kapitalizmu, na co potrzebujący reagowali upustem rozpaczy w bramach. Również o wiślanych basenach trzeba było zapomnieć, bo pomimo niesamowitych zdolności, jakie mają nieuregulowane rzeki do samooczyszczania, Wisła miała jednak trudności, żeby sobie poradzić ze ściekami ładowanymi w nią prosto z kolektora Bielańskiego, stworzonego jeszc