Karnista o tym, jakie kłopoty mogą się wiązać z przenoszeniem grobów

Joanna Cieśla: – Prawicowi publicyści postulują przenoszenie grobów czerwonoarmistów i prominentów PRL na osobne cmentarze. Czy to jest prawnie możliwe? Dr Mateusz Woiński: – Możliwe oczywiście jest, ale wcale nie takie proste. Mówiąc „przenoszenie grobów”, stosujemy w większości wypadków skrót myślowy. Chodzi przecież zazwyczaj o przeniesienie zwłok lub szczątków osób zmarłych poprzedzone ekshumacją. Najczęściej ma to miejsce wtedy, gdy odpowiednie postanowienie wydadzą sąd albo prokurator, bo np. poszukuje się dowodów. Drugi przypadek jest związany z wolą osób uprawnionych do pochowania zwłok – zwykle najbliższych zmarłego. Może im np. zależeć na spełnieniu testamentowego życzenia, aby go pochować w rodzinnej miejscowości. Wreszcie trzeci przypadek: kiedy teren, na którym znajduje się cmentarz, został przeznaczony na inny cel. Mówimy oczywiście o nagrobkach na cmentarzach komunalnych. Zasadnicza odmienność w przypadku grobów i cmentarzy wojennych polega na tym, że szerokie są tu kompetencje prezesa IPN. Przysługuje mu bowiem prawo do zarządzenia ekshumacji i przeniesienia zwłok i szczątków; kompetencję tę przejął zresztą 16 czerwca 2016 r. od wojewodów. Co więcej, to prezes IPN wyraża zgodę na ekshumację i przeniesienie zwłok w przypadku prośby nie tylko rodziny zmarłego, ale także jego otoczenia oraz instytucji społecznej. Ustawa nie precyzuje, co przez „otoczenie” czy „instytucję społeczną” należy rozumieć. Sprowadzę sprawę do absurdu, ale można sobie wyobrazić sytuację, w której organizacja zrzeszająca żołnierzy LWP składa wniosek o ekshumację zwłok żołnierza AK z grobu zbiorowego, bo nie odpowiada „profilowi” politycznemu mogiły. A jeśli najbliżsi nie wyrażają zgody? Możliwości jest wiele, dlatego ograniczmy się do dwóch sytuacji typowych: zarządzenia ekshumacji z urzędu przez prokuratora lub sąd w przypadku grobów cywilnych w postępowaniu karnym oraz przez prezesa IPN w przypadku grobów wojennych. W obu z nich zgoda najbliższych nie jest wymagana. W przypadku decyzji prezesa osobom najbliższym – mającym interes prawny w pogrzebaniu zmarłego – przysługuje odwołanie do kolegium IPN; natomiast możliwość zaskarżenia postanowienia sądu czy prokuratora, wydanego w toku postępowania karnego, jest bardzo dyskusyjna. Tak czy inaczej prawdopodobieństwo sukcesu osób najbliższych kwestionujących decyzję tych organów jest minimalne. Czy w najnowszej historii przenoszono już groby z pobudek ideologicznych? Tak. Przykładem może być pomnik Armii Czerwonej w Nowym Sączu. Powstał w 1945 r. jako mogiła nagrobna kilku żołnierzy Armii Czerwonej. Taka forma upamiętnienia poległych z „bratniej” armii nie spotkała się z akceptacją większości społeczności lokalnej. Trudno się temu dziwić, biorąc jeszcze pod uwagę rozmach architektoniczny obiektu. Pomnik został wysadzony przez podziemie niepodległościowe tuż po wzniesieniu, ale odbudowany przetrwał aż do 2015 r. Wtedy to wojewoda małopolski zarządził ekshumację zwłok i przeniesienie szczątków na cmentarz komunalny. Najgłośniejsza ekshumacja ostatniego czasu to tzw. Łączka, kwatera Ł na warszawskich Powązkach, gdzie nad grobami ofiar komunizmu, pomordowanych w więzieniu mokotowskim w latach 1948–56, w latach 80. chowano zasłużonych dla systemu. Decyzja o przenoszeniu ich szczątków – i rozkopaniu grobów położonych wyżej – wzbudziła kontrowersje. Trudno sobie wyobrazić, na czym miałyby polegać te kontrowersje. Może to zabrzmi zbyt mocno, ale utrzymywanie zbiorowego wysypiska szczątków częściowo tylko znanego pochodzenia urąga wartościom, tak przecież istotnym dla naszej cywilizacji. Teraz, przy okazji pomysłu wyprowadzania z Powązek grobów osób niezasłużonych, Piotr Andrzejewski, prawnik, były senator PiS, mówi o przyjęciu w tej sprawie ustawy. Uzasadnieniem dla niej mogłoby być „zapobieganie stygmatyzacji miejsc pochówku przez osoby trzecie”. Nie mam kompetencji, żeby domniemywać, jaki był sens wypowiedzi pana mecenasa, ale jest ona dość osobliwa. Warto dodać, że mec. Andrzejewski stwierdził też, że ta stygmatyzacja „ujawniałaby i demonstrowała fakt, iż osoby tam pochowane działały na niekorzyść państwa polskiego i były agentami Moskwy”. Uzasadnieniem ustawy zezwalającej na przeniesienie grobu Bieruta i innych komunistycznych dygnitarzy w jedno miejsce byłoby więc zapobieżenie ich stygmatyzacji przez osoby trzecie. Innymi słowy, tworząc komunistyczne enklawy cmentarne, państwo polskie wyręczyłoby obywateli, z których barków zostałby zdjęty ciężar przekazywania prawdy historycznej za pomocą farby w sprayu. Pomysł tyleż ciekawy, co bałamutny. Według inicjatorów pomysłu chodzi o sprawiedliwość wobec pamięci ofiar komunizmu. Zniszczenie grobu Bolesława Bieruta na warszawskich Powązkach też bywa tłumaczone tym, że jego istnienie w tym miejscu rani uczucia różnych grup społecznych. Tak, i do takiej wrażliwości i opinii każdy ma prawo. W moim poczuciu w ciągu 26 lat nie potrafiliśmy odpowiednio zadbać o pamięć historyczną – co jest bulwersujące – a podobne ataki sprayem są tego konsekwencją. Jednak nikt przy zdrowych zmysłach nie zamierza detonować obozu na Majdanku, a w podobnym stopniu jest świadectwem historii co grób Bieruta. Co więcej, z mojej pracy naukowej wynika, że np. zlokalizowanie nagrobków żydowskich na jednolitym cmentarzu wyznaniowym nie chroni ich przed wandalizmem. Po trzecie, interwencję ministra sprawiedliwości w tej sprawie oceniam bardzo negatywnie. Ja wiem, że zatrzymanie na policyjnym dołku na 48 godzin to okropne doświadczenie, ale jego osobiste zaangażowanie się w taką sprawę i nadanie jej rangi apelacji od wyroku w sprawie o zabójstwo to fatalny komunikat. Zwłaszcza dla prokuratorów i policji, bo można go rozumieć jako nakaz nieangażowania się w podobne sprawy w przyszłości – że teraz już wszystko wolno. Może wolno? W siedzibie Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich odbyła się niedawno promocja książki „Rotmistrz Pilecki. Raporty z Auschwitz”. W promocji wzięli udział m.in. autorzy wstępu Leszek Żebrowski i Stanisław Michalkiewicz. Michalkiewicz określa jako niewiarygodne fragmenty relacji Pileckiego dotyczące skali zbrodni w Auschwitz, przekonuje, że są przesadzone. To jest teza, której można bronić naukowo, bo historię Holocaustu trzeba i warto badać, ale często stanowi niestety wstęp do dyskwalifikującej śpiewki całkowitych negacjonistów Holocaustu, która powraca co pewien czas. Ustawa o IPN przewiduje trzy lata więzienia za kłamstwo oświęcimskie. Ale przepis jest w zasadzie martwy od chwili narodzin, tj. od wejścia w życie w 1999 r. Z danych Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że w latach 2001–11 nie doszło do ani jednego prawomocnego skazania z tego przepisu. W 2012 r. miało dojść do skazania w pierwszej instancji aż siedmiu oskarżonych, ale informacja ta nie obejmuje wyników postępowania odwoławczego, którego rezultat jest niewiadomą. Jest natomiast pewne – bo wynika to ze sprawozdań Departamentu Postępowania Przygotowawczego Prokuratury Generalnej zajmującego się przestępstwami z pobudek rasistowskich lub ksenofobicznych – że w latach 2011–15 prowadzono tylko jedną sprawę o ten czyn – w 2013 r. Dlaczego? Ten przepis to przykład tzw. kryminalizacji symbolicznej, kiedy ustawodawcy zależy przede wszystkim na tym, by przez sam fakt jego obowiązywania pokazać, że pewne wartości są ważne i zasługują na ochronę. W mniejszym stopniu chodzi o rzeczywiste ściganie sprawców naruszeń tych dóbr. Społeczny wydźwięk braku zapowiedzianych kar wobec publicznie naruszających te wartości jest jednak fatalny. Zgadzam się. Ale trudności jest mnóstwo – poczynając od tego, że ten sam przepis przewiduje kary nie tylko za kłamstwo oświęcimskie, ale też za każdą negację zbrodni nazistowskiej, komunistycznej albo przeciwko pokojowi, ludzkości lub zbrodnię wojenną, popełnioną od 8 listopada 1917 r. do 31 lipca 1990 r. Podpada więc pod ten artykuł ktoś, kto kwestionuje zbrodnię w Jedwabnem jako fakt historyczny, co przecież w przestrzeni publicznej funkcjonuje… Ponadto przepis mówi o zaprzeczaniu publicznym i wbrew faktom – ale kto te fakty ma ustalać? Historyk, który przecież ustala fakty, kwestionując inne? Może to jakiś sąd powinien najpierw te zbrodnie osądzić? Tylko jak to zrobić po śmierci potencjalnych oskarżonych? Podobne wątpliwości dotyczą przepisów Kodeksu karnego zakazujących propagowania faszyzmu lub znieważania z powodu przynależności etnicznej itp. Także dlatego, że paradoksalnie dolegliwość karna w przypadku posiadania materiałów propagandowych bywa wyższa niż za posiadanie materiałów radioaktywnych. I jak wygląda ściganie z Kodeksu karnego przestępstw z nienawiści? W latach 2011–12 badałem próbkę stu prokuratorskich postępowań. Sześć z nich dotyczyło propagowania komunizmu, pozostałe – w większości znieważania Żydów i propagowania ustroju faszystowskiego. Wszystkie dotyczące komunizmu zakończyły się umorzeniem. Z 94 dotyczących faszyzmu niemal połowę umorzono. Ale najlepiej pamiętam sprawę człowieka, który rozpowszechniał płyty z muzyką neonazistowską. Zrobiono przeszukanie, zabezpieczono materiały, wydrukowano i przetłumaczono naprawdę obrzydliwe teksty utworów. Postępowanie zostało przeprowadzone prawidłowo, prokurator wniósł akt oskarżenia, ale sąd umorzył je warunkowo, z uzasadnieniem, że podejrzany był dotychczas niekaranym studentem prawa i skazanie uniemożliwiłoby mu dostanie się na aplikację prawniczą. To jakiś mroczny żart. Nie. Były też sprawy jeszcze bardziej oczywiste. Stosunkowo mało – wbrew mojej wstępnej intuicji – trafiło się przypadków niew