Czy o polityce rzeczywiście lepiej nie rozmawiać?

Nowi sąsiedzi z bloku, zwanego standardowo apartamentowcem, zachowali się jak należy: przyszli z własnym ciastem na zapoznanie, dzień dobry, dzień dobry, Kowalski, -ska, miło nam będzie, nam również, -ski, -ska, a to nasza Adelka, a nasz Kazio? Kaziu, chodź tu do nas! Rozmowa standardowa już się wydawała toczyć, interakcja sąsiedzka – można powiedzieć – wskoczyła we właściwe, konwencjonalne tryby, gdy nagle ten nowy -ski w narracyjnym animuszu powiada: byle tylko ciapaci tu się nie sprowadzali. No i mur wyrósł natychmiast, bo oto padło słowo sygnalizator w naszej nowopolszczyźnie, słowo – demaskator poglądów i sympatii politycznych. I już nowy -ski został w wyobraźni starych -skich spakietowany jako narodowo-katolicki wyznawca tamtych, a może gorzej, jakiś oenerowiec na przykład. Nowi też wsłuchiwali się w starych, czy padnie jakiś sygnalizator-demaskator, na przykład, czy powiedzą ten kraj zamiast Polska albo Lech Kaczyński zamiast świętej pamięci Lech Kaczyński, albo coś tam złośliwie i prześmiewczo, że dobra zmiana nastała. Jakby jakiś sygnalizator padł, to, niestety, buzia na kłódkę, bo znaczy, że to kodziarze i lewaki albo i gorzej, jakaś genetyczna postkomuna na przykład. Ucieczka od rozmowy Więc milkniemy. Wydawać by się mogło, że spór ideowo-polityczny, który rozdziera Polskę, powinien znaleźć swoje odzwierciedlenie w relacjach familijnych, towarzyskich, zawodowych. Nic z tych rzeczy. Tak się czasami dzieje, ale większość wybiera milczenie. Ktoś z czymś wyskoczy, jakiś pacjent zirytowany siódmą godziną przesiedzianą na plastikowym zydlu w szpitalnym korytarzu w kolejce do gabinetu, że …mać, ta dobra zmiana. Reszta milczy. Często słyszy się, że ludzie, planując rodzinne czy towarzyskie przyjęcia, umawiają się na milczenie w sprawach politycznych; gospodarze i goście zawczasu uprzedzają się wzajemnie, że polityka to tabu; półsłówkami informują, kto lewak, kto pisior. Nawet nie ze strachu czy konformizmu, ale by nie kwasić atmosfery, nie prowokować skandalu, by w ogóle można było się porozumieć, wejść w jakąkolwiek interakcję. Wykształcił się też opisany system sygnalizacyjny, który błyskawicznie podpowiada, czy mamy do czynienia ze swoim czy też kimś z tamtych. Ba, nawet ludzie o podobnych poglądach zdają się uciekać od rozmowy. Gdy znajdą się wśród swoich, komunikują się znaczącymi westchnieniami, półsłówkami, wyznaniami, że wszystko to przygnębia i już szkoda nerwów. Albo raczą się niewybrednymi żarcikami, takie tam śmichy-chichy, wyświetlają sobie na komórkach najnowsze memy, podpowiadają obraźliwe przezwiska na tamtych. Dyskusja w jednomyślnym gronie jakże często wydaje się jałowa. Zwłaszcza jeśli jest to dyskusja na Facebooku, Twitterze, portalach społecznościowych, gdzie algorytmy zamykają ludzi w bańki informacyjne i towarzyskie, gdzie docierają do nich wyselekcjonowane fragmenty rzeczywistości (a także fake’ów, niezliczonych bujd, nachalnej propagandy) i takie ich interpretacje, które na pewno będą im pasowały. Cała obecna wielka afera wokół Facebooka do tego się wszak sprowadza: nie do prostego zarzutu, że gromadzi on wrażliwe dane o użytkownikach i nimi handluje, ale do rzeczy znacznie poważniejszej – że niszczy podstawową interakcję, na której opiera się życie społeczne homo sapiens, czyli rozmowę. „Nie korzystam z tego gówna. Odczuwam straszliwe poczucie winy za współudział w budowie narzędzi rozszarpujących tkankę społeczną. Krótkotrwałe, nakręcane dopaminą sprzężenia zwrotne, które stworzyliśmy, niszczą to, jak działa społeczeństwo. Nie ma debaty społecznej, kooperacji, jest dezinformacja i brak zaufania”. To wypowiedź o mediach społecznościowych Chamatha Palihatypitiya, byłego wiceprezesa Facebooka (za „Tygodnikiem Powszechnym”, 16). Wielu z nas myśli dziś zapewne: może to i dobrze, że się za dużo nie gada. Polacy są za mądrzy, żeby skakać sobie do gardeł. Niech ta buzująca w naszym społeczeństwie (to, nawiasem, też słowo sygnalizator: jedni mówią społeczeństwo, drudzy naród) para niechęci, niezrozumienia, wrogości uchodzi w Sejmie i w bokserskich audycjach publicystycznych, do których zaprasza się tzw. dwie strony (albo i wszystkie strony), co kończy się jałową wymianą ciosów albo żałosną awanturą. Jednak milczenie jest dla społeczeństwa zabójcze. Stajemy się niczym podupadające małżeństwo – stoi ono na skraju katastrofy, wszyscy dookoła już widzą, że nic z tego nie będzie, że żadna to komórka, związek, wspólnota, jakkolwiek zwać. To właśnie ten moment, gdy cichną kłótnie, gdy nie pada już żadne, ani dobre, ani złe słowo, gdy partnerzy stracili zdolność wymiany spojrzeń, gestów, uśmiechów. Gdy milkną. Nie mówią, lecz knują, bo podejrzewają, że druga strona też coś przeciw nim knuje. Ostatnią deską ratunku bywa mediator, którego rola polega na sprowokowaniu rozmowy. Czasem to skierowanie na trop zagubionego wspólnego języka się udaje. Sznurowanie ust Wśród rozmaitych dewastacji, jakich dokonuje obecna elita polityczna, operacją szczególnie perfidną jest zabieranie Polakom wspólnego języka do rozmowy o polityce, a więc o zamiarach władzy dotyczących fundamentalnych spraw wspólnoty skupionej w państwie o nazwie Polska. W miejsce narzędzi do cywilizowanej i konstruktywnej debaty wciskane są ludziom łomy, młoty, szpadle. Do rozmowy – jak wiadomo – potrzebne są po pierwsze słowa, po drugie, wspólna kultura językowa, po trzecie, powszechne uznanie reguł, wedle jakich będzie się ona toczyć. Owa operacja obejmuje wszystkie te sfery, tworząc potężną sugestię, że inaczej niż na łomy i młoty o polityce debatować się nie da. Dobór słów do głoszenia swego stanowiska stał się krańcowo brutalny. Symboliczne dla nowosłowniczka stały się terminy naładowane zgoła termojądrowym ładunkiem emocjonalnym: hańba, zdrada, morda. Słowa stosunkowo neutralne wydają się kompletnie nieadekwatne, jakieś miękkie, rozlazłe: wstyd, mijanie się z prawdą, nieprawość, błąd w myśleniu, pomyłka we wnioskowaniu, utrata twarzy – kto dziś tak mówi? Gdy mowa o wspólnej kulturze języka, chodzi nie tyle o grzeczność, co o zgodne rozszyfrowywanie pojęć, symboli, metafor, stosowanie odpowiedniego języka do określonych okoliczności. Językowi najzwyczajniej chamskiemu towarzyszy dziś namiętnie stosowana maniera patetyczna i pompatyczna. Nawet o ekonomii politycy mówią językiem nafaszerowanym świętościami i zaklęciami. By sparafrazować niezrównaną posłankę Krystynę Pawłowicz, strach otworzyć mordę, żeby nie nadepnąć na czyjeś uczucia religijne czy patriotyczne. Język publiczny zresztą niezwykle przypomina język kazań religijnych; z księżowską intonacją wygłaszają mowy czołowi politycy. Jak słusznie zauważył prof. Zbigniew Mikołejko, Kościół mówi dziś językiem polityki, politycy – językiem Kościoła. Jest to z pewnością odreagowanie na język snobistyczny, zaangielszczony, korporacyjny, jakim nasiąkała polityczna polszczyzna za rządów liberałów. Ale ta kontrrewolucja pcha nas w archaiczny, operowy zaułek. Komu obcy jest patos, kogo śmieszy językowe nadęcie i zadęcie, ten nie odnajduje się wśród wszystkich tych spraw najświętszych, bohaterów wyklętych (niezłomnych, poległych w służbie Najjaśniejszej Ojczyźnie itd.), a z drugiej strony – okładania się targowicami, sortami itd. Ten mariaż chamstwa i patosu jest tyleż komiczny, ile nieznośny. Wreszcie trzeci, bodaj najważniejszy warunek jakiejkolwiek interakcji społecznej. Tak o nim pisze prof. Piotr Sztompka w klasycznym podręczniku akademickim „Socjologia”: „Bez platformy minimalnych nawet, ale uznanych przez partnerów zasad – reguł gry w sporcie, zasad argumentacji w debacie, dopuszczalnego poziomu eskalacji w sprzeczce małżeńskiej, granic przyzwoitości we flircie, dozwolonych chwytów w negocjacjach handlowych – żadna interakcja nie może się toczyć”. W dyskusjach polityków nigdy nie wiadomo, na jaki temat mówią, dryfują, odwracają kota ogonem. Wielu sprawia wrażenie, jakby mieli w jednym palcu wiekopomną „Erystykę” Artura Schopenhauera i 38 opisanych w niej nieuczciwych zagrywek, jakie człowiek stosuje w toczonych sporach. „Skąd się to bierze? – zadaje sobie pytanie ów filozof we wstępie do dziełka. – Z naturalnej niegodziwości rodzaju ludzkiego. Gdyby nie była ona naszą cechą, gdybyśmy odznaczali się przyrodzoną uczciwością, to podczas każdej debaty nie dbalibyśmy o to, czy okaże się ona zgodna z naszym wcześniej sformułowanym poglądem, czy raczej mniemaniem przeciwnika; byłoby to bez znaczenia albo przynajmniej kwestią drugorzędną. Wrodzona ludzka próżność, szczególnie wyczulona na podawanie w wątpliwość umiejętności rozumowania, nie przystaje na to, by coś, co my sformułowaliśmy, miało okazać się błędne, a twierdzenie przeciwnika słuszne. (…) Większość ludzi łączy immanentną próżność z gadulstwem i wrodzoną nieuczciwością”. Impregnacja na wszelkie argumenty wydaje się dziś cechą immanentną wszelkich aktywistów politycznych, a wybitność osiąga tu wojowniczka antyaborcyjna Kaja Godek. Siada do dyskusji i nie przyjmuje nic do wiadomości. Atakuje. Stosuje uogólnienie wypowiedzi przeciwnika (– Pani jest za karaniem śmiercią za błąd genetyczny?) – fortel nr 1. Ucieka się do argumentacji ad hominem (– Przecież pani jest przeciw karze śmierci, nieprawdaż? ) – fortel nr 16. Z subtelną ironią oświadcza, że nie starcza jej pojętności, by ogarnąć to, co mówi przeciwnik – fortel 31. Ta ironia to wyjątkowo udatny fortel, zwykle bowiem wywołuje śmiech publiczności. Akademickim przykładem jego zastosowania były słowa Jarosława Kaczyńskiego do Grzegorza Schetyny: „Ja nie wiem, na pewno tego nie wiem, ale mogę przypuszczać, że pan wierzy w to, co mówi”. Sala sejmowa buchnęła rechotem. Wstrząsające jest ćwiczenie, jakie każdy może sobie przeprowadzić, biorąc tę niewielką i w sumie nieukończoną pracę niemieckiego filozofa i bez trudu zastępując archaiczne przykłady autora zdarzeniami z aktualnego życia politycznego. Wynika z tego testu smutny wniosek: współczesna polityka jawi się jako niezgłębiona studnia cynizmu, próżności, nieuczciwości. Bez łatwości kłamania, przeinaczania, uogólniania i bezwzględnego egzekwowania swojej racji rozmowa o polityce wydaje się niemożliwa. To idzie w lud. Dod