Plemienny kocioł w Kenii

1 Philip Limunya miał nadzieję, że nie odważą się zaatakować kościoła. Wkoło płonęły już chaty sąsiadów, napastnicy wyciągali ludzi na podwórze, tłukli pałkami, cięli maczetami, strzelali z łuków. Były wrzaski, płacz, przekleństwa. I krew, dużo krwi. Komu się udało, uciekał przez pola, do miasta. 16-letni wówczas Philip i jego matka pobiegli do kościółka; sądzili, że tam będzie bezpiecznie. W środku było już pełno ludzi. Napastnicy otoczyli świątynię, podłożyli ogień pod zaryglowane drzwi. Ludzie zaczęli się dusić, kościół wypełniły odgłosy kaszlu, krzyków, szlochów. Komu udało się wydostać, trafiał pod grad kamieni, uderzeń pałek, ostrza maczet. Philip i jego matka, poturbowani i poparzeni, zdołali uciec. Spędził w szpitalu ponad cztery miesiące. Jego ręce, ramiona i część tułowia noszą do dziś ślady poparzeń – skóra wygląda jak krepina. Matka nie wyszła z traumy. 1 stycznia 2008 r. w kościółku w Kiambaa na wiejskich przedmieściach Eldoret – miasta w regionie Wielkiego Rowu, dokąd turyści przyjeżdżają na safari – sąsiedzi spalili 35 sąsiadów. Po kościółku nie ma śladu. Jest ogrodzony teren porośnięty trawą, drewniane krzyże, przy 15 z nich informacja, że ofiary nie zidentyfikowano. 28-letni dziś George Macharia widział wszystko z odległości może stu metrów. Nie miał odwagi biec na ratunek swoim. Wielu odważnych pocięły maczety. W kościółku spłonęła dwuletnia córeczka kuzyna, Joyce Njoki Macharia. Gdy napastnicy zbliżali się do chaty, George uciekł. Razem z tysiącami uchodźców schronił się na stadionie. 10 tys. innych znalazło azyl na posesji diecezji katolickiej (– Mój Boże, co tu się działo! – mówi biskup Cornelius Korir), kolejne tysiące w dużym hotelu Sirikwa. W czasie dziesiątek podobnych pogromów po wyborach w Kenii pięć lat temu zamordowano, według oficjalnych danych, ok. 1300–1500 osób. Domy straciło nawet 600 tys. – niektórych wygnano, inni uciekli. Półmilionowe Eldoret – miasto i okolice – było centrum etnicznej przemocy. Mówią tu, że nigdy naprawdę nie policzono ofiar: w centrum i na przedmieściach zaszlachtowano ponad dwa tysiące osób. Zwłoki grzebano w masowych grobach, wiele rodzin, które uciekły, nigdy nie zgłosiło zniknięcia bliskich. A gdy dodać zabitych w Naivasha, Nakuru, slumsach Nairobi, liczba ofiar okaże się wielokrotnością tej oficjalnej. W tych dniach w Eldoret, Nakuru, Kiberze (wielki slums w stolicy) nikt na nikogo nie napada. Jest spokój, ale i niepokój. Ludzie pocieszają się nawzajem, ale ciężko doświadczeni nie wierzą optymistom. Pakują tobołki i wyjeżdżają na czas wyborów w inne strony. – Sześciu znajomych zrzuciło się na karabin AK-47. Na wszelki wypadek – mówi znana w Eldoret figura. – Bez nazwiska proszę. Wypadek zdarzyć się może. Tylko w zeszłym roku w starciach międzyetnicznych w różnych częściach kraju zginęło 477 osób; ponad 100 tys. wypędzono z domów. 4 marca, pierwszy raz od ostatnich pogromów, Kenijczycy pójdą do urn. Będą wybierać radnych powiatowych, deputowanych, senatorów – i przede wszystkim prezydenta. Co będzie potem? Wjeżdżających do Eldoret wita billboard: „Wszyscy pod jednym dachem”. 2 Było tak: w grudniu 2007 r. Kenijczycy wybierali głowę państwa, głównymi kandydatami byli urzędujący prezydent Kibaki (z ludu Kikujów) i Odinga (z ludu Luo). W trakcie liczenia głosów, gdy Odinga zyskiwał przewagę, nastąpiła awaria systemu komputerowego, a po jej usunięciu wybory wygrał Kibaki. Odinga podważył wynik, Kenia zapłonęła. Ludzie Luo w regionie Jeziora Wiktorii ruszyli plądrować sklepiki i stragany Kikujów. Z datami i sekwencją zdarzeń jest tu jednak kłopot: w Eldoret pierwsze napaści zaczęły się tuż przed wyborami, a kolejne w dniu głosowania i zaraz po. To ważny szczegół, bo podważa mniemanie, że pogromy były spontaniczną reakcją na wynik wyborów (możliwe, że sfałszowanych). Pogromy rozpoczęli Kalendżinowie, lud dominujący w tych okolicach. To oni spalili kościółek w Kiambaa z ludźmi w środku. Tymi ludźmi byli Kikujowie. Kilka dni później nastąpił odwet. Uzbrojone milicje Kikujów ruszyły na domostwa Kalendżinów, ale najostrzej zaatakowały ludność Luo. Pogromy i krwawe potyczki trwały przez kilka miesięcy 2008 r. Dotknęły pośrednio jakieś 100 mln ludzi w regionie, których interesy i jakość życia zależą od kenijskich portów, dróg, produkcji i usług. Zachodnie potęgi patrzyły w osłupieniu, jak ich kraj pupilek, sojusznik w wojnie z terroryzmem, poligon wojskowy, główny w regionie odbiorca pomocy rozwojowej, inwestycji IBM, General Electric, rynek dla Boeinga i cel tysięcy turystów z Zachodu pogrąża się w chaosie i etnicznej przemocy. Pod presją międzynarodową liderzy plemion zawarli ugodę. Kibaki pozostał prezydentem, Odinga premierem. W wioskach i miasteczkach ludzie do dziś nie są skorzy do dobrosąsiedzkich gestów. Wielu wygnanych nie wróciło do domów, a właściwie – zgliszcz po nich. Sprawa tamtych pogromów wraca teraz do centrum wyborczej debaty i na scenę międzynarodową. Okazuje się, że największe pogromy nie były prawdopodobnie spontaniczne. Najazdy Kalendżinów na Kikujów zaplanował najpewniej na długo przed wyborami jeden z plemiennych liderów – Wiliam Ruto. Z kolei odwet Kikujów i atak na ludność Luo to już „zasługa” Uhuru Kenyatty. Obaj staną w kwietniu przed Międzynarodowym Trybunałem Karnym w Hadze. Oskarżenie: zbrodnie przeciwko ludzkości. Ale wcześniej, 4 marca, staną do wyścigu po prezydenturę Kenii. Zawiłości jest tu niemało. Ci dwaj oskarżeni, choć pochodzą z wrogich plemion, startują w wyborach w parze – Kenyatta kandyduje na prezydenta, Ruto na jego wice. Grają kartą pojednania, ale mało kto w nie wierzy – chodzi o obronę majątków, pozycji, alians przeciwko reszcie i solidarność przeciwko zewnętrznej ingerencji. Kenijczycy powtarzają pytanie, czy da się rządzić państwem za pomocą Twittera, np. z ławy oskarżonych w innym kraju. Brzmi to jak żart, ale wcale nie żartują. Taką możliwość sugeruje sam Kenyatta, a żart-nieżart ma podstawy też dlatego, że para oskarżonych ma szanse wygrać. 3 W kenijskiej polityce nie ma konserwatystów, liberałów, socjalistów. Są Kikujowie, Kalendżinowie, Luowie, Masajowie, Samburowie i inni, którzy występują pod nazwami „Jubileuszowych Sojuszy” czy „Pomarańczowych Koalicji”. Kenię zamieszkuje ponad 40 grup etnicznych, a granice jej i innych państw Afryki są zazwyczaj spadkiem po epoce kolonializmu. Czy waśnie plemienne również? Koigi wa Wamwere, lat 63, pisarz i wieloletni więzień polityczny z Nakuru, przyznaje, że animozje międzyetniczne istniały przed czasami kolonialnymi, jednak ziarna dzisiejszych wrogości zasiali Brytyjczycy. Wygnali Kikujów z ich ziemi, prowadzili politykę przymusowych przesiedleń, stworzyli etniczne enklawy, napuszczali jednych na drugich. Tworzyli np. przywileje dla Kalendżinów, dyskryminowali Kikujów, w myśl zasady „dziel i rządź”. To Brytyjczycy zasiali zabójczą ideę majimbo: państwa będącego federacją enklaw. – To rodzaj segregacji etnicznej, specyficzny apartheid – mówi wa Wamwere. Kikujowie w końcu rzucili Brytyjczykom wyzwanie – w latach 1952–56 prowadzili wojnę partyzancką, zwaną powstaniem Mau Mau. Władze kolonialne utopiły je we krwi, pokonanych pozamykały w obozach pracy przymusowej. Z głodu, wycieńczenia i chorób zmarło być może nawet 70 tys. pokonanych, a działo się to już po Auschwitz i gułagach. Gdy w 1963 r. Kenia wybiła się na niepodległość, Kikujowie byli przeświadczeni, że tylko oni mają legitymację do rządzenia nowym państwem. Jego twórca Jomo Kenyatta faworyzował przy rozdawaniu ziemi Kikujów. Następca Kenyatty, Daniel Moi, wywodzący się z Kalendżinów, którzy chodzili na układy z Brytyjczykami, postępował według tej samej reguły. Przy okazji wyborów – autentycznych i fikcyjnych – zawsze dochodziło do pogromów i wypędzeń. Przywódcy Kenii rozgrywali walkę o władzę za pomocą etnicznej karty dawnych najeźdźców. Wielu znawców twierdzi, że sednem etnicznych waśni w Kenii jest ziemia – to kraj, który rolnictwem stoi (kawa, herbata, uprawy na użytek produkcji biopaliw). Kto ma ziemię, ten królem życia. Ziemię dzielono skrajnie niesprawiedliwie: po uzyskaniu państwowości największe rody zawłaszczały ją wzorem białych osadników z czasów kolonii. Naczelnym grabieżcą był ojciec założyciel Kenii, jego rodzina i inni wpływowi Kikujowie. Potem przyszedł czas Kalendżinów... Wa Wamwere uważa, że kraj natychmiast potrzebuje reformy rolnej, jednak kwestii ziemi nie łączy z fanatyzmem etnicznym. – Przecież sąsiedztwo różnych grup etnicznych nie powinno stanowić problemu. To szowinizm jest problemem, postrzeganie innych jako gorszych, niemających tytułu do takich samych praw jak my. Brzmi przekonująco: biedni nie atakują latyfundystów, tylko innych biednych. Politycy i plemienna starszyzna umacniają szowinizm własnych grup etnicznych. Nieważny jest program, wystarczy siać niepokój: „Jak tamci zdobędą władzę, wygnają was z ziemi i domów”. Ludzi ogarnia strach i głosują według kryterium etnicznego. Ci liderzy, gdy sami władzę sprawowali, nigdy nic nie zrobili dla biedoty z wiosek i slumsów, nawet tych z własnego plemienia. Dzielili tylko majątki w gronie najbliższej kliki. 4 Dwaj główni aspiranci do władzy to potomkowie „dynastii” założycieli Kenii. Uhuru Kenyatta jest synem pierwszego prezydenta; Raila Odinga – synem pierwszego wiceprezydenta. Stary Kenyatta i stary Odinga darli koty, prowadzili wojenki podjazdowe. Pierwszy ciągnął kraj w stronę kapitalizmu i Zachodu (i to on wygrał), drugi – ku socjalizmowi i sojuszowi z Moskwą. Kenyatta wyrzucił w końcu Odingę z rządu, a po kolejnych publicznych potyczkach wsadził na dwa lata do więzienia. Synowie ojców założycieli idą w wyścigu po władzę łeb w łeb. Nie wiadomo jednak, czym miałyby się różnić rządy każdego z nich. W centrum kampanii jest Międzynarodowy Trybunał Karny, przed którym ma stanąć wyborczy duet Kenyatta i Ruto. Usłyszą zarzuty, że na spotkaniach w gronie zaufanych ludzi ze swoich plemion planowali pogromy i czystki etniczne. Co najmniej jedno z takich spotkań odbyło się w siedzibie rządu. Proces wymaga świadków, którzy byli na spotkaniach z udziałem Kenyatty bądź Ruto, kiedy planowano pogromy. Potencjalnymi świadkami są członkowie milicji – uczestnicy rzezi. Niektórym zaczęły przytrafiać się nieszczęścia. Zwłoki jednego znaleziono w lesie, drugiego zastrzelono w korku w Nairobi, trzeciego zabił pospolity bandyta w centrum handlowym, jeszcze innego zatrzymała policja, a potem przepadł bez śladu. Rzecznik Kenyatty, Moses Karuti, który zgadza się na rozmowę w barze eleganckiego hotelu, podważa wszelkie zarzuty. – Dwóch świadków słyszało coś od trzeciego, a trzeci przyznał się, że kłamał – mówi z satysfakcją. – Proces nie ma podstaw. Rzeczywiście, jeden ze świadków przyznał się do kłamstwa, jednak prokurator ma innych. – Trybunał w Hadze nie otworzyłby sprawy na podstawie relacji z drugiej czy trzeciej ręki – twierdzi William Pike, redaktor gazety „Nairobi Star”. W ostatnich dniach Pike dostawał esemesy i telefony z pogróżkami, że jeśli Kenyatta wygra,