Intelektualisci o przyszłości Europy

Leciwy już „nowy filozof” Bernard-Henri Lévy ogłosił manifest „Europa albo śmierć” z dramatyczną puentą: „Bez rezygnacji z kompetencji państwa narodowego i wyraźnej porażki »suwerenistów«, którzy swe narody prowadzą do zguby, euro rozpadnie się, tak samo jak rozpadłby się dolar, gdyby 150 lat temu w Ameryce zwyciężyli secesjoniści. Kiedyś mawiano: socjalizm albo barbarzyństwo, dziś należy powiedzieć: unia polityczna albo barbarzyństwo”. Manifest podpisali m.in. Salman Rushdie, Claudio Magris, Antonio Lobo Antunes, Fernando Savater, Julia Kristeva, Juan-Luis Cebrian, Peter Schneider, Vassilis Alexakis, Hans Christoph Buch, Umberto Eco i Gÿorgy Konrád. Nie jest to pierwszy taki manifest intelektualistów na rzecz pogłębienia jedności Europy. Latem ubiegłego roku z podobnym – choć bardziej konkretnym – wystąpili w Niemczech Ulrich Beck i Jürgen Habermas. Jesienią otuchy Europejczykom miała dodać pokojowa Nagroda Nobla dla Unii. Zasłużona, jeśli spojrzeć na powojenny dorobek EWG i UE, na łagodzenie dziedzicznych wrogości. Ale – podobnie jak ta dla Obamy w 2009 r. – trochę na wyrost. Bo akurat w 2012 r. UE to nie była harmonia, lecz harmider narodowych egoizmów. Jedni szefowie rządów przechwalali się w swoich krajach, ile to dla kraju wyciskają z Brukseli. Inni z kolei zapewniali, że nie będą więcej płacić na śródziemnomorskich darmozjadów. Premier Wielkiej Brytanii David Cameron wybrzydzał na Brukselę jako biurokratyczne monstrum. Po czym media wyliczyły, że co najmniej czterystu eurokratów z Brukseli zarabia więcej niż Angela Merkel. Do dobrego tonu należy też wytykanie palcem winnych ponadnarodowego bałaganu – leniwych Greków lub podstępnych Niemców, którzy od zjednoczenia wytrwale wcielają swój tajny plan podboju Europy. Nie udało się im w 1914 i 1939 r., ale udaje poprzez eksport i banki. Na pangermanizm pomstują nie tylko media greckie czy włoskie, ale i brytyjskie, gdzie jedna z lewicowych gazet uznała Angelę Merkel za groźniejszą od prezydenta Iranu Ahmadineżada. Także u nas jedna z bulwarówek wołała: niech UE płaci i spływa. Można się pocieszać, że ten medialny jazgot nie ma specjalnego znaczenia. Sto lat temu o wiele mniejsze konflikty narodowych interesów doprowadziły do powszechnej wojny ludów, o którą modlił się Mickiewicz. Dziś jednak – mimo wszystkich awantur o dopłaty na rolnictwo i fundusze rozwojowe, o grecki kryzys czy niemiecką dominację – żadna Wielka Rzeźnia Europie nie grozi. A jednak nie jest niemożliwa – przestrzegali w Oslo przedstawiciele Unii noblistki, José Barroso i Herman van Rompuy. Ojczyzna ojczyzn Przez 67 powojennych lat Europejczycy nauczyli się godzić dziedzicznych wrogów. Obalili komunizm w bezkrwawej rewolucji 1989 r. I stworzyli tak atrakcyjny amalgamat państw narodowych i ponadnarodowych instytucji unijnych, że kolejne państwa starają się o wejście do Unii. Mimo tego historycznego sukcesu Unia jest na rozdrożu. Nie przez leniwych Greków, pazernych Niemców czy odwróconych plecami do kontynentu Brytyjczyków. Także nie przez rzekomą cywilizacyjną rozpadlinę między łacińskim Południem i nordycką Północą. Lecz przez wady unijnej konstrukcji. Kryzysy strukturalne mają jednak tę zaletę, że pod groźbą chaosu wymuszają odpowiedź na pytania: co dalej? Czy również w latach chudych, gdy kończy się wspólnota zysków dla każdego, pół miliarda Europejczyków chce Unii, czy raczej znowu woli się pozamykać w twierdzach państw narodowych? Vaclav Havel mawiał wprawdzie, że Europa jest ojczyzną naszych ojczyzn. Ale za tą metaforą kryje się prawnicza kwadratura koła. Unia musi bowiem połączyć legitymizm demokratycznych państw narodowych z legitymizmem ponadnarodowych organów reprezentujących nadrzędne interesy europejskie. Aby załagodzić sprzeczność między narodowym egoizmem a interesem wspólnoty, stworzono mało przejrzyste rusztowanie instytucjonalne UE. - Parlament Europejski pochodzi wprawdzie z bezpośredniego wyboru, ale – mimo reformy zapisanej w traktacie lizbońskim – ma bardzo niewielkie uprawnienia i partiom politycznym w krajach członkowskich często służy za miejsce zsyłki polityków niechętnie widzianych w kraju. - Komisja Europejska jest wprawdzie rodzajem rządu UE, ale powoływana przez kraje członkowskie jest tylko częściowo odpowiedzialna przed Parlamentem, a tym samym dość słaba jest jej demokratyczna legitymizacja. - Podobnie jest z Radą Europejską, zgromadzeniem przedstawicieli państw członkowskich, którzy mają legitymizację demokratyczną, ale tylko we własnych państwach. Wyborcę Angeli Merkel, François Hollande’a czy Donalda Tuska interesuje przede wszystkim, czy ich kandydat potrafi dobrze reprezentować ich interesy w kraju i w Brukseli, a nie to, czy potrafi tak dbać o interesy Europy, by ta (również dla płatników netto) mleczna krowa nie została zadojona na śmierć. - Parlament i Komisja są więc organami ponadnarodowymi, ale o ograniczonych kompetencjach. Natomiast Rada jest areną narodowych egoizmów. Ta konstrukcja wystarczała w czasach, gdy u steru małej UE było pokolenie pamiętające drugą wojnę. Trauma i wspólnota doświadczeń pozwalała przekroczyć narodowe egoizmy i potasować wpływy (zarówno te realne, jak i prestiżowe) w UE według klucza politycznego, a nie realnej siły gospodarczej. Niemcy na przykład godziły się proporcjonalnie płacić więcej niż Francja, akceptując równocześnie polityczne pierwszeństwo Paryża. „Podczas gdy przed sztandarem niemieckim kłaniam się raz, to przed francuskim trzy razy” – mawiał Helmut Kohl. To się skończyło w grudniu 2000 r. w Nicei, gdzie Gerhard Schröder przeforsował pierwszeństwo Niemiec, odpowiadające realnym potencjałom państw. Wkrótce też wybuchł spór o jak najkorzystniejsze dla każdego z państw ważenie głosów w Radzie. To wtedy umieraliśmy za Niceę i nieudolnie przepychaliśmy, całkiem zresztą sensowny, pierwiastek kwadratowy. Jednak ani w jednym, ani w drugim naszym boju nie chodziło o interes Unii, lecz wyłącznie o nasz. A jednak w 2004 r., na naszym pierwszym szczycie unijnym, Marek Belka zebrał wokół siebie „nowicjuszy”, by uratować zagrożony przez Francję i Wielką Brytanię budżet unijny. Wtedy – nawet jeśli nas to mało kosztowało – chodziło o coś więcej niż o narodowy egoizm. Sama dobra wola premierów i prezydentów nie wystarcza. Obecny kryzys UE wynika nie tyle z paskudnego charakteru dzisiejszych polityków, ile z błędu konstrukcyjnego UE. Dotychczasowy model konfederacji państw narodowych już nie funkcjonuje. A skutecznej federacji jeszcze nie ma. I nie wiadomo, czy będzie. Nie ma bowiem jeszcze dowodu na to (ani wiary w to), że Europa jest w stanie stworzyć funkcjonującą demokrację ponad- czy raczej postnarodową. Myśleć po europejsku UE wprawdzie ma atrapy instytucji państwowych: parlament, rząd, trybunał, ale nie ma rozdziału władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. A wszelkie próby scalenia Unii w jedno superpaństwo są ahistoryczne i z góry skazane na porażkę. Klasycy (np. Hermann Lübbe w głośnym eseju „Pożegnanie z superpaństwem. Stanów Zjednoczonych Europy nie będzie” z 1994 r. czy Tony Judt w „Wielkim złudzeniu”, 1996 r.) dowodzili w latach 90., że to po prostu niemożliwe. Demokracja w Europie rozwijała się od XVIII w. w ramach państw narodowych i – mimo Szwajcarii – nie ma dowodu, że może być inaczej. A zatem przestańcie majstrować przy federacji europejskiej i oddajcie nam tę Unię, do której wchodziliśmy w 2004 r. – woła część naszej prawicy. Natomiast bardziej radykalni eurosceptycy już trąbią zwycięstwo: jeszcze trochę i cała ta europejska zmora się rozwieje. Wyrwać, ile się da z brukselskiej kasy, a potem będziemy u siebie. Ale co to znaczy u siebie? Z wymarzoną karą śmierci? Z uciążliwymi kontrolami granicznymi? A przede wszystkim – w polskim przypadku – sam na sam ze znanymi, odwiecznymi potężnymi sąsiadami? Eurosceptycyzm może dziś być w modzie, ale czy opiera się na jakiejś dalekowzrocznej wizji państw narodowych i Europy jako całości w świecie, którego główne osie już przesunęły się ku Azji i Ameryce? Austriacki pisarz Robert Menasse pojechał w 2009 r. do Brukseli na pół roku, by zebrać materiały do demaskatorskiej powieści o eurokratach. I wrócił odmieniony. W euroentuzjastycznym eseju pisał, że brukselska biurokracja jest przejrzysta, wolna od korupcji, a przede wszystkim mniej liczna niż biurokracja jednego tylko Wiednia. Holenderski pisarz Geert Mak co prawda nie wyklucza rozpadu Unii, ale jest pewien, że zaraz potem się odrodzi w nowych konstelacjach. Zaś francusko-niemiecka ikona 1968 r., a dziś europoseł Daniel Cohn-Bendit oraz były premier Belgii Guy Verhofstadt nawołują we wspólnym manifeście „Na rzecz Europy!” do budowy Europy postnarodowej. „Miej odwagę – piszą – znów myśleć po europejsku. Miej odwagę znów zajmować stanowisko europejskie. Dostosowuj projekt europejski do świata i Europy dnia jutrzejszego... Spieraj się. Walcz z nacjonalistami, konserwatystami, populistami. Konfrontuj ich z niewyobrażalnie dramatycznymi konsekwencjami rozpadu kontynentu europejskiego. Wylicz im, ile kosztowałby powrót do nacjonalizmu. Wylicz, ile kosztowałoby zaniechanie Europy (...). Negliżuj tych, którzy Europę uważają jedynie za luźne zbiorowisko dawnych ojczyzn. Demaskuj ciasny konserwatyzm, któremu chodzi jedynie o rozmycie demokracji. A przede wszystkim wyśmiewaj populistów, którzy stale twierdzą, że wiedzą, czego chce »lud«, polityków, którzy zamiast wskazywać swym wyborcom drogę w przyszłość, jedynie schlebiają ich najniższym instynktom. Demokracja polega na wyprzedzaniu opinii publicznej, a nie na ślepym i oportunistycznym uleganiu jej tylko po to, by być ponownie wybranym”. Fundamentem jest obywatel Autorzy manifestu podważają jedno z najpowszechniejszych wyobrażeń o Unii jako konfederacji państw narodowych. Fundamentem Unii – piszą – nie są rządy państw narodowych, lecz jej obywatele. A jej celem „nie jest realizowanie interesów własnych państw członkowskich, lecz interesów obywateli i narodów europejskich. Unia jest instytucją ponadnarodową, a nie międzynarodową”. Tymczasem niektóre państwa – zwłaszcza Francja – chcą Unię sprowadzić do organizacji międzypaństwowej, kierowanej wyłącznie przez szefów rządów lub państw. Komisarzy degradują do roli wykonawcy dyrektyw, a parlamentarzystów – do potakiwaczy. To brak respektu dla europejskiej demokracji. Mało kto